Portal Orzeczeń Sądu Okręgowego w Warszawie

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 17 grudnia 2024 r.

Sąd Okręgowy w Warszawie, I Wydział Cywilny w składzie:

Przewodniczący: Sędzia del. Agnieszka Onichimowska

Protokolant: Maksymilian Obrębski

po rozpoznaniu w dniu 12 grudnia 2024 r. w Warszawie

na rozprawie

sprawy z powództwa M. G.

przeciwko (...) S.A. z siedzibą w W.

o zapłatę

I.  oddala powództwo;

II.  zasądza od powoda M. G. na rzecz pozwanego (...) S.A. z siedzibą w W. kwotę 5.417,00 (pięć tysięcy czterysta siedemnaście i 00/100) złotych, tytułem zwrotu kosztów procesu wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie w spełnieniu świadczenia pieniężnego za czas od uprawomocnienia się niniejszego orzeczenia do dnia zapłaty;

III.  nakazuje pobrać od powoda M. G. na rzecz Skarbu Państwa – Sądu Okręgowego w Warszawie kwotę 583,80 (pięćset osiemdziesiąt trzy i 80/100) złotych, tytułem zwrotu kosztów sądowych uiszczonych uprzednio z sum Skarbu Państwa.

Sędzia del. Agnieszka Onichimowska

UZASADNIENIE

W dniu 17 maja 2019 roku wpłynął pozew M. G. przeciwko (...) S.A. z siedzibą w W. o zapłatę kwoty 100.000,00 zł wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie od dnia 21 listopada 2018 r. do dnia zapłaty oraz zasądzenie od pozwanego na rzecz powoda zwrotu kosztów procesu, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych.

W uzasadnieniu powód wyjaśnił, że jego ojciec I. G. w dniu 19 września 2017 roku zawarł z pozwanym umowę ubezpieczenia na życie, w której osobą uposażoną pierwotnie została wskazana (...), co zostało następnie zmienione i jako osoba uposażona został wskazany powód. Ojciec powoda zmarł w dniu 30 stycznia 2018 roku. Wskazano ponadto, iż pismem z dnia 20 listopada 2018 roku pozwany odmówił przyznania świadczenia uzasadniając, iż zawarcie umowy ubezpieczenia zostało dokonane w stanie wyłączającym świadome podjęcie decyzji i wyrażenie woli. ( pozew k. 3-4)

W odpowiedzi na pozew pozwany (...) S.A. z siedzibą w W. wniósł o oddalenie powództwa w całości i zasądzenie od powoda na swoją rzecz kosztów procesu, w tym kosztów zastępstwa procesowego.

W uzasadnieniu pozwany zakwestionował swoją odpowiedzialność co do zasady, wskazując iż nie odpowiada za przedmiotowe zdarzenie. Zdaniem pozwanego umowa ubezpieczenia nie mogła zostać zawarta z uwagi na brak świadomości I. G. co do treści oraz skutków umowy. Podkreślono bowiem, iż w stosunku do I. G. przed zawarciem umowy ubezpieczenia orzeczono – nieprawomocnie – ubezwłasnowolnienie całkowite wywołane choroba psychiczną. Zatem w ocenie pozwanego trudno jest przyjąć, iż w momencie zawarcia umowy ubezpieczenia I. G. nie znajdował się w stanie co najmniej wyłączającym świadome podjęcie decyzji i wyrażenie woli, skoro miesiąc później orzeczono wobec niego – już prawomocne – ubezwłasnowolnienie całkowite. Co więcej w ocenie pozwanego nie doszło do skutecznej zmiany uposażonego, albowiem czynność ta nie została dokonana przez ubezpieczonego ( odpowiedź na pozew k.60-71)

Do zamknięcia rozprawy strony podtrzymały swoje stanowiska procesowe.

Sąd Okręgowy ustalił następujący stan faktyczny:

W dniu 19 września 2017 roku I. G. zawarł z (...) Spółka Akcyjna w W. umowę ubezpieczenia na życie, objętą polisą nr (...). Umowę zawarto na okres od dnia 20 września 2017 roku do 19 września 2018 roku. Zakresem ubezpieczenia objęto świadczenie z tytułu śmierci z sumą ubezpieczenia w kwocie 2.500.000,00 złotych oraz świadczenie z tytułu trwałego uszczerbku na zdrowiu (Wariant 1) z sumą ubezpieczenia w kwocie 100.000,00 złotych. Jako osobę uposażoną wskazano I. G..

Do umowy ubezpieczenia zastosowanie miały ogólne warunki ubezpieczenia (...), ustalone uchwała Zarządu (...) SA nr (...) z dnia 24 października 2016 r.

Dowód: okoliczności bezsporne, a ponadto polisa, k. 14-15, 20.

Postanowieniem z dnia 22 grudnia 2016 roku Sąd Okręgowy w Olsztynie w sprawie o sygn. akt I Ns 275/15, ubezwłasnowolnił całkowicie I. G. urodzonego w dniu (...) z powodu choroby psychicznej.

W uzasadnieniu wyroku wskazano, iż dokonując ustaleń Sąd oparł się przede wszystkim na treści opinii biegłych, zgodnie z którą I. G. cierpiał na chorobę psychiczną w postaci otępienia w stopniu umiarkowanym, stanowiącego zespół objawów wywołanych chorobą mózgu z czym związane były liczne zaburzenia funkcji korowych takich jak: pamięć, myślenie, orientacja, rozumienie, liczenie, uczenie się, język i ocena.

W opinii pisemnej sporządzonej w dniu 19 maja 2016 roku biegłe wskazały, iż I. G. w aktualnym stanie psychicznym nie jest zdolny do samodzielnej egzystencji. W zakresie zdolności do kierowania swoim postępowaniem prezentował stan rozwoju osoby małoletniej poniżej 13-roku życia. Jego rzeczowość była ograniczona ze względu na obniżenie funkcji poznawczych. Nie był w stanie zrozumieć treści kierowanej do niego korespondencji urzędowej.

Na skutek wniesionej apelacji, Sąd Apelacyjny w Białymstoku postanowieniem z dnia 19 października 2017 roku oddalił apelację, sygn. akt I ACa 346/17.

Dowód: opinia sądowa psychiatryczno-psychologiczna, k. 119-123, załączonych akt SO w Olsztynie, sygn. I Ns 275/15, postanowienie SO w Olsztynie z dnia 22 grudnia 2016 roku z uzasadnieniem, k. 306, 310-310 załączonych akt SO w Olsztynie, sygn. I Ns 275/15, postanowienie SA w Białymstoku z dnia 19 października 2017 roku, k. 380 załączonych akt SO w Olsztynie, sygn. I Ns 275/15.

W dniu 18 stycznia 2018 roku w Oddziale (...) w S. dokonano zmian umowy ubezpieczenia na życie z dnia 19 września 2017 roku, poprzez wskazanie jako osoby uposażonej M. G..

Na skutek obrażeń odniesionych w wypadku z dnia 25 stycznia 2018 roku, I. G. zmarł w dniu 30 stycznia 2018 roku w L. (Belgia).

Dowód: okoliczności niesporne

W wyniku przeprowadzonego postępowania likwidacyjnego pismem z dnia 20 listopada 2018 r. (...) S.A. z siedzibą w W. poinformowało M. G., iż nie mogą zostać przyznane zgłoszone roszczenia, albowiem zawarcie umowy zostało dokonane w stanie wyłączającym świadome powzięcie decyzji i wyrażenie woli, a co za tym idzie oświadczenia złożone przez I. G. są bezwzględnie nieważne. Tym samym brak jest możliwości uznania, iż umowa ubezpieczenia została skutecznie zawarta.

Dowód: pismo (...) z dnia 20.11.2018 r, k. 44

Powyższy stan faktyczny Sąd ustalił na podstawie wskazanych wyżej dowodów z dokumentów, w tym kopii dokumentów prywatnych i urzędowych, których wiarygodności strony nie podważały, tym samym brak było podstaw do ich kwestionowania. Sąd oparł się także na wymienionych powyżej dowodach z dokumentów zawartych w załączonych aktach Sądu Okręgowego w Olsztynie, sygn. akt I Ns 275/15.

Sąd nie miał wątpliwości co do wiarygodności zeznań złożonych świadków: M. S., M. W., J. W. i M. L., przy czym nie mały one istotnego znaczenia dla ustalenia stanu faktycznego w niniejszej sprawie.

Sąd nie dał natomiast wiary zeznaniom świadka G. Z. i R. B., w zakresie w jakim opisywali stan zdrowia I. G.. W szczególności zeznania świadka R. B. wskazujące, iż stan zdrowia I. G. od połowy 2017 roku ulegał systematycznej poprawie budziły wątpliwości Sądu, albowiem pozostaje to w oczywistej sprzeczności z ustaleniami poczynionymi w sprawie o ubezwłasnowolnienie toczącej się przed Sądem Okręgowym w Olsztynie, sygn. akt I Ns 275/15.

Mając na uwadze materiał dowodowy zgromadzony w załączonych aktach SO w Olsztynie, sygn. I Ns 275/15, w szczególności wnioski płynące z opinii sądowej psychiatryczno-psychologicznej, Sąd pominął wniosek o dopuszczenie dowodu z opinii biegłych sądowych (psychiatry oraz z zakresu badania porównawczego pisma ręcznego sądowego), albowiem byłoby to bezcelowe i prowadziłby jedynie do przewlekłości postępowania i zbędnego generowania jego kosztów.

Pozostałe (a nie ujęte wyżej) zaprezentowane przez strony dowody, nie stanowiły w ocenie Sądu wartościowego materiału dowodowego pozwalającego na poczynienie istotnych w sprawie ustaleń faktycznych.

Sąd Okręgowy zważył co następuje:

Powództwo podlegało oddaleniu w całości.

W przedmiotowej sprawie powód żądał zasądzenia od pozwanego kwoty 100.00,00 zł wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie od dnia 22 czerwca 2018 r. do dnia zapłaty. Podstawę żądań powoda stanowiła umowa ubezpieczenia z dnia 19 września 2017 roku.

Pozwany wnosił o oddalenie powództwa powołując się na nieważność umowy ubezpieczenia z uwagi na brak świadomości I. G. co do treści oraz skutków umowy. Co więcej w ocenie pozwanego nie doszło do skutecznej zmiany uposażonego, albowiem czynność ta nie została dokonana przez ubezpieczonego.

Materialno-prawną podstawę roszczenia stanowił art. 805 § 1 kc w zw. z art. 829 § 1 kc. Zgodnie z art. 805 § 1 kc przez umowę ubezpieczenia zakład ubezpieczeń zobowiązuje się spełnić określone świadczenie w razie zajścia przewidzianego w umowie wypadku, a ubezpieczający zobowiązuje się zapłacić składkę.

Zaznaczyć przy tym należy, że w tego typu stosunkach prawnych prawa i obowiązki stron regulowane są przez ubezpieczycieli w sposób szczegółowy w ogólnych warunkach umów. Tak też było w niniejszej sprawie, bowiem szczegółowe prawa i obowiązki stron umowy ubezpieczenia ogólne warunki ubezpieczenia (...), ustalone uchwałą Zarządu (...) SA nr (...) z dnia 24 października 2016 r.

Wobec argumentów podnoszonych przez pozwanego, w przedmiotowej sprawie okolicznością podstawową było ustalenie czy I. G. zawarł skutecznie umowę ubezpieczenia z pozwanym.

Zgodnie z treścią art. 82 kc nieważne jest oświadczenie woli złożone przez osobę, która z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Dotyczy to w szczególności choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego, chociażby nawet przemijającego, zaburzenia czynności psychicznych.

Przez pojęcie wady oświadczenia woli rozumieć należy zatem zdarzenie polegające na nieprawidłowym funkcjonowaniu mechanizmu woli bądź na niezgodności pomiędzy powzięciem woli a jej przejawem (tak K. Pietrzykowski, w: K. Pietrzykowski, Komentarz KC, t. 1, 2018, s. 394), które zostało jako wada oświadczenia woli uregulowane w przepisach obowiązującego prawa, wiążących z jego wystąpieniem określone skutki prawne. Regulujące wady oświadczenia woli przepisy art. 82–88 kc mają przy tym charakter bezwzględnie obowiązujący ( K. Pietrzykowski, w: K. Pietrzykowski, Komentarz KC, t. 1, 2018, Z. Radwański, w: SPP, t. 2, 2008).

Stan wyłączający świadome powzięcie decyzji i wyrażenie woli musi wynikać z przyczyny wewnętrznej, umiejscowionej w samym podmiocie składającym oświadczenie woli ( B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, w: M. Pyziak-Szafnicka, P. Księżak, Komentarz KC, 2014, s. 961). Musi on zatem wynikać ze stanu, w jakim znajduje się osoba składająca oświadczenie woli, a nie z okoliczności zewnętrznych, w jakich osoba ta się znalazła ( por. wyr. SN z 1.7.1974 r., III CRN 119/74, OSPiKA 1976, Nr 2, poz. 30; wyr. SN z 17.11.2004 r., IV CSK 229/04, Lex Nr 277851; wyr. SN z 7.2.2006 r., IV CSK 7/05, Legalis). Źródłami braku świadomości lub swobody, jako wady oświadczenia woli są zatem szczególne okoliczności towarzyszące procesowi myślowemu osoby składającej oświadczenie woli, wynikające z jej psychiki, a nie czynniki zewnętrzne, pod wpływem których oświadczenie to zostało złożone.

Pojęcia braku świadomości z art. 82 kc nie należy rozumieć dosłownie ( M. Gutowski, w: M. Gutowski, Komentarz KC, t. 1, 2016, s. 568; B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wady,). Nie musi on oznaczać i zwykle nie oznacza zupełnego zaniku świadomości. Dla uznania, że w danej sytuacji występuje brak świadomości, wystarczające jest stwierdzenie braku rozeznania, niemożności zrozumienia postępowania swojego lub innych osób, niezdawanie sobie sprawy z jego znaczenia ( K. Pietrzykowski, w: K. Pietrzykowski, Komentarz KC, t. 1, 2018, s. 398; R. Trzaskowski, Wady, s. 49; B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, w: M. Pyziak-Szafnicka, P. Księżak, Komentarz KC, 2014, s. 961; Z. Radwański, w: SPP, t. 2, 2008, s. 385; S. Rudnicki, w: S. Dmowski, S. Rudnicki, Komentarz KC. Część ogólna, 2011, s. 411; tak też SN w wyr. z 14.3.2019 r., IV CSK 15/18, Legalis). Stan wyłączający świadome powzięcie decyzji i wyrażenie woli nie musi oznaczać całkowitego zniesienia świadomości i ustania czynności mózgu, choć stanowisko judykatury w tej kwestii nie jest całkowicie jednoznaczne. W myśl wyr. SA w Białymstoku z 15.10.2015 r. (I ACa 491/15, Legalis), skutki prawne w postaci bezwzględnej nieważności złożonego oświadczenia woli mogą wystąpić tylko wówczas, gdy stan wyłączający swobodę powzięcia decyzji i wyrażenia woli będzie całkowity. Zdarzają się jednak orzeczenia, w których stanowisko sądu wydaje się być mniej rygorystyczne – przykładowo SA w Gdańsku w wyr. z 14.12.2020 r. (V ACa 356/20, Legalis) stwierdza, że stan braku świadomości lub swobody nie musi być całkowity i zupełny, wystarczy że jest on na tyle znaczny, że w konkretnych okolicznościach faktycznych prowadzi do wady oświadczenia woli.

Jak już powyżej wskazano brak świadomości lub swobody, jako wada oświadczenia woli skutkuje nieważnością dotkniętej nią czynności prawnej, przy czym nieważność ta ma charakter bezwzględny (K. Pietrzykowski, w: K. Pietrzykowski, Komentarz KC, t. 1, 2018, s. 399; M. Gutowski, w: M. Gutowski, Komentarz KC, t. 1, 2016, s. 566; S. Rudnicki, R. Trzaskowski, w: J. Gudowski, Komentarz KC, t. 1, 2014, s. 677; S. Rudnicki, w: S. Dmowski, S. Rudnicki, Komentarz KC. Część ogólna, 2011, s. 408). Podkreślenia przy tym wymaga, iż oświadczenia woli dotknięte brakiem świadomości lub swobody nie podlegają przy tym konwalidacji ani konwersji (A. Janas, w: M. Habdas, M. Fras, Komentarz KC, t. 1, 2018, s. 804; P. Nazaruk, w: J. Ciszewski, Komentarz KC, 2014, s. 189). Z punktu widzenia skutków prawnych bez znaczenia są również przyczyny wyłączenia świadomości lub swobody (P. Nazaruk, w: J. Ciszewski, Komentarz KC, 2014, s. 189). Czynność prawna dotknięta brakiem świadomości lub swobody jest bezwzględnie nieważna, nawet wówczas, gdy okazała się w rezultacie korzystna dla osoby składającej wadliwe oświadczenie woli. Nie ma również znaczenia fakt, czy druga strona takiej czynności prawnej zdawała sobie sprawę ze stanu braku świadomości lub swobody osoby składającej oświadczenie woli (B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, w: M. Pyziak-Szafnicka, P. Księżak, Komentarz KC, 2014, s. 948; Z. Radwański, w: SPP, t. 2, 2008, s. 386) i czy osoba taka działała w dobrej wierze. ( S. Grzybowski, w: SPC, t. 1, 1974, s. 572).

W orzecznictwie Sądu Najwyższego wskazuje się także, iż w szczególnych okolicznościach faktycznych może być nieważne oświadczenie woli, jeżeli strona je składająca nie była w stanie przeciwstawić się naciskom i sugestiom osób trzecich, pod których opieką pozostaje np. z powodu wieku i chorób osłabiających jej aktywność i siłę woli. Zakłócenie i osłabienie czynności psychicznych w zakresie poznawczym, decyzyjnym czy wreszcie komunikacyjnym może zostać zatem spotęgowane zdarzeniami zewnętrznymi do takiego poziomu, który spełni przesłanki art. 82 KC (tak. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 30 września 2022 r., I CSK 2212/22 .).

Przenosząc powyższe na grunt przedmiotowej sprawy należy podzielić stanowisko pozwanego, iż umowa ubezpieczenia z dnia 19 września 20217 roku została zawarta w stanie wyłączającym świadome powzięcie decyzji przez I. G..

Podstawowe znaczenie dowodowe miały załączone akta Sądu Okręgowego w Olsztynie, sygn. akt I Ns 275/15 w sprawie o ubezwłasnowolnienie I. G., w szczególności sporządzona na potrzeby tegoż postępowania opinia sądowa psychiatryczno-psychologiczna. Opinia ta nie pozostawia wątpliwości co do stanu badanego, przy czym – co jest istotne – została ona sporządzona w dniu 19 maja 2016 roku i już wtedy stan I. G. wskazywał na rozpoznaną chorobę psychiczną - otępienie o nasileniu umiarkowanym. W ocenie biegłych I. G. nie był zdolny do samodzielnych funkcji poznawczych. W chwili badania I. G. miał 78 lat, zaś był na poziomie rozwoju osoby małoletniej poniżej 13-tego roku życia. Podkreślenia wymaga, iż przedmiotowa opinia była podstawą do ubezwłasnowolnienia całkowitego I. G..

Z doświadczenie życiowego wynika, iż otępienie (potocznie demencja) to choroba, która wpływa na zdolność do myślenia, pamięci i codziennych czynności. Choroba ta polega na postępującej – w różnym nasileniu - utracie funkcji poznawczych. Z załączonych akt postępowania przed Sądem Okręgowym w Olsztynie wynika, iż u I. G. doszło do zaburzenia funkcji korowych takich jak: pamięć, orientacja, rozumienie, przy czym nie zostały one w zupełności zniesione. Sprawność komunikowania się I. G. była pozorna, zaś występujące zaburzenia pamięci (i uwagi) uniemożliwiały w pełni rzeczowy kontakt. Miał on zachowaną zdolność pisania i czytania prostych tekstów, nie był natomiast w stanie zrozumieć pism złożonych, tym bardziej urzędowych. Stąd zapewne wynikały rozbieżności w zeznaniach świadków, co do oceny stanu zdrowia I. G., w tym jego sprawności i rozeznania w czynnościach dnia codziennego. Należy mieć przy tym na uwadze, iż objawy otępienia, szczególnie wczesne objawy, mogą zostać przeoczone lub zbagatelizowane przez otoczenie. Podkreślenia przy tym wymaga, iż otępienia nie można cofnąć i przywrócić stanu sprzed jego wystąpienia. Tym samym skoro biegłe w opinii sądowej przygotowywanej na potrzeby postępowania o ubezwłasnowolnienie w maju 2016 roku stwierdziły, iż I. G. (78 lat) był na poziomie rozwoju osoby małoletniej poniżej 13-tego roku życia, to tym bardziej - w ocenie Sądu Okręgowego - we wrześniu 2017 roku stan I. G. nie pozwalał na świadome zawarcie skomplikowanej umowy ubezpieczenia na życie.

Pamiętać przy tym należy, iż zawarcie przedmiotowej umowy miało miejsce już po wydaniu – co prawda nieprawomocnego wciąż – postanowienia o ubezwłasnowolnieniu I. G.. Warto przy tym podkreślić – co wynika z załączonych akt Sądu Okręgowego w Olsztynie – iż powód miał pełną świadomość zarówno sytuacji zdrowotnej, jak i prawnej swojego ojca, albowiem był on jego pełnomocnikiem w sprawie o ubezwłasnowolnienie.

Rekapitulując dokonane powyżej rozważania Sąd Okręgowy doszedł do przekonania, iż umowa ubezpieczenia z dnia 19 września 2017 roku jest nieważna, a co za tym idzie wywiedzione na jej podstawie powództwo o zapłatę podlegało oddaleniu.

Z uwagi na przedstawioną powyżej argumentację, Sąd nie czynił już rozważań, co do legitymacji powoda, jako osoby uposażonej, albowiem było to bezprzedmiotowe z uwagi na opisaną powyżej wadę oświadczenia woli.

O kosztach procesu Sąd orzekł w pkt. 2 sentencji wyroku, na podstawie art. 98 k.p.c. Na koszty procesu złożyły się koszty zastępstwa procesowego w kwocie 5.400,00 złotych oraz opłata skarbowa od pełnomocnictwa.

W punkcie 3 sentencji wyroku Sąd nakazał pobrać od powoda na rzecz Skarbu Państwa kwotę 583,80 złotych, tytułem zwrotu kosztów uiszczonych uprzednio z sum Skarbu Państwa, a stanowiących wynagrodzenie tłumacza przysięgłego.

Sędzia del. Agnieszka Onichimowska