Portal Orzeczeń Sądu Okręgowego w Warszawie

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 26 listopada 2024 r.

Sąd Okręgowy w Warszawie, I Wydział Cywilny w składzie:

Przewodniczący: Sędzia Agnieszka Nakwaska-Szczepkowska

Protokolant: stażysta Aleksandra Bobińska

po rozpoznaniu w dniu 26 listopada 2024 r. w Warszawie na rozprawie

sprawy z powództwa G. K.

przeciwko A. A.

o zachowek

I.  oddala powództwo;

II.  odstępuje od obciążania powoda obowiązkiem zwrotu kosztów procesu na rzecz pozwanej.

Sędzia Agnieszka Nakwaska-Szczepkowska

Sygn. akt I C 1114/23

UZASADNIENIE

Pozwem z dnia 15 grudnia 2023 r. G. K. wniósł o zasądzenie od pozwanej A. A. kwoty 180.000 zł wraz z ustawowymi odsetkami od dnia złożenia pozwu do dnia zapłaty tytułem zachowku oraz zasądzenie od pozwanej na jego rzecz kosztów procesu według norm przepisanych.

W uzasadnieniu pozwu wskazał, że jego ojciec J. K. zmarł 11 listopada 2021 r. Postanowieniem z 9 stycznia 2023 r. Sąd Rejonowy dla m.st. Warszawy w Warszawie prawomocnie stwierdził, że spadek po J. K. nabyli na podstawie ustawy w całości A. K. w ½ części oraz powód G. K. w ½ części. Spadkodawca natomiast, jeszcze za swojego życia, przeniósł na rzecz A. A. (osoby niespokrewnionej), zajmującej się doraźną pomocą opiekuńczą, prawo własności lokalu mieszkalnego znajdującego się w W. wraz ze wszystkimi ruchomościami. Umowa darowizny zawarta została 9 marca 2021 r. przed notariuszem. W ocenie powoda, darowizna ta jest darowizną zaliczaną do spadku przy obliczaniu zachowku, dlatego też A. A. jest zobowiązana względem niego do zapłaty zachowku.

(pozew – k. 3-5)

W odpowiedzi na pozew pozwana A. A. wniosła o oddalenie powództwa i zasądzenie od powoda na jej rzecz zwrotu kosztów postępowania według norm przepisanych. Pozwana wskazała, że nie zawierała z J. K. żadnej umowy darowizny, a w dniu 9 marca 2021 r. została zawarta umowa dożywocia miedzy nią a J. K..

(odpowiedź na pozew – k. 76)

W dalszym toku postępowania stanowiska stron nie uległy zmianie.

(protokół rozprawy z dnia 18 października 2024 r. /protokół skrócony/ k. 99-99v, protokół rozprawy z 26 listopada 2024 r. / protokół skrócony / k. 109)

Sąd Okręgowy ustalił następujący stan faktyczny:

W dniu 11 listopada 2021 r. w W. zmarł J. K. (spadkodawca). Spadek po nim nabyli: żona A. K. w ½ części oraz syn G. K. w ½ części.

(okoliczności bezsporne, odpis postanowienia z 9 stycznia 2023 r., sygn.. II Ns 276/22 – k. 7)

Przed swoją śmiercią, w dniu 9 marca 2021 r. przed notariuszem J. N. J. K. zawarł z A. A. umowę dożywocia, mocą której przeniósł na nią lokal mieszkalny nr (...) przy ul. (...) w W. wraz z prawami związanymi z jego własnością, kw nr (...), w zamian za dożywotnie utrzymanie, a A. A. oświadczyła, że na powyższe przeniesienie wyraża zgodę oraz zobowiązuje się zapewnić J. K. mieszkanie w przedmiotowym lokalu, a także zapewni mu odpowiednią pomoc i pielęgnowanie w chorobie.

W treści aktu J. K. oświadczył również, że A. A. faktycznie opiekuje się nim i pomaga mu już od ponad 10 lat, a także w związku z tym, że nadal będzie mieszkał w przedmiotowym lokalu, chce i będzie ponosić koszty eksploatacyjne z tym związane. A. A. oświadczyła, że wyraża zgodę, aby żona J. K. – A. K. mieszkała w przedmiotowym lokalu do czasu śmierci J. K..

(wypis z aktu notarialnego Rep. A nr (...) – k. 77-79)

W dniu zawierania umowy dożywocia J. K. zgłosił się również do kliniki psychologiczno-psychiatrycznej w celu oceny jego stanu psychicznego. Jego stan oceniono pozytywnie, funkcje poznawcze jako sprawne, z pełną orientacją oraz kontaktem słownym i logicznym.

(zaświadczenie – k. 80)

Powyższy stan faktyczny Sąd ustalił na podstawie dowodów z dokumentów zgromadzonych w toku postępowania. Ich autentyczności nie kwestionowała żadna ze stron, Sąd również nie znalazł ku temu podstaw. Pozostałe dowody (w tym opinię biegłego ds. szacowania wartości nieruchomości) Sąd pominął, uznając je za nieistotne dla rozstrzygnięcia sprawy z uwagi na fakt, że dla przesądzenia zasady wystarczającym okazał się przedłożony wraz z odpowiedzią na pozew wypis aktu notarialnego zawartej umowy dożywocia.

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

Powództwo podlegało oddaleniu.

Powód dochodził w niniejszym postępowaniu zapłaty z tytułu należnego mu od pozwanej zachowku. Swoje roszczenie wywodził z faktu, iż 9 marca 2021 r. pomiędzy spadkodawcą (ojcem powoda) a pozwaną doszło do zawarcia umowy darowizny.

Zgodnie z art. 991 § 1 k.c. zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni - dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach - połowa wartości tego udziału (zachowek). Zgodnie natomiast z art. 993 § 1 k.c. przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń, natomiast dolicza się do spadku, stosownie do przepisów poniższych, darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę.

Nie budzi wątpliwości, że uprawnione do zachowku są nie tylko osoby niepowołane do spadku, ale także te, które wprawdzie zostały powołane do spadku, ale nie uzyskały w wyniku tego powołania należnego im zachowku. Pogląd ten znajduje potwierdzenie w orzecznictwie Sądu Najwyższego, z którego wynika, iż wartość aktywów spadkowych równa zeru nie musi wyłączać możliwości dochodzenia zachowku przez uprawnionego. Podstawę obliczenia zachowku może, bowiem wówczas stanowić wartość darowizn dokonanych przez spadkodawcę, jeżeli zachodzą podstawy doliczenia określone w art. 993-995 k.c. (orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 7 lipca 1964 r., I CR 691/62, OSNCP 1965/9/143). Gdy spadkodawca dokonał darowizny wyczerpującej cały spadek, wówczas uprawnionemu do zachowku przysługuje względem obdarowanego roszczenie o zachowek (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 30 stycznia 2008 r., III CSK 255/07, OSNC 2009/3/47).

Już literalne brzmienie art. 993 k.c. jednoznacznie wskazuje na intencję ustawodawcy, co do ukształtowania zamkniętego katalogu przypadków, warunkujących możliwość doliczenia do masy spadku przedmiotów, które w chwili otwarcia spadku nie należały już do majątku zmarłego, albowiem zostały przeniesione do majątku osoby trzeciej. Przemawia za tym przede wszystkim użycie wyrazu „darowizny” zamiast wyrazu lub sformułowania, umożliwiającego rozszerzającą interpretację. Gdyby wolą ustawodawcy było unormowanie, pozwalające na zaliczenie przedmiotów innych niż darowizny, z pewnością dałby temu wyraz redagując art. 993 k.c.

Umowa darowizny uregulowana została w art. 888 k.c. i n. Darowizna jest umową, w której darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swego majątku. Elementem przedmiotowo istotnym tej umowy jest zatem bezpłatność, polegająca na tym, że świadczenie darczyńcy musi być subiektywnie i obiektywnie bezpłatne, tj. niezależne od uzyskania korzyści lub ekwiwalentu od obdarowanego. Świadczenie darczyńcy traci charakter nieodpłatny, jeżeli zostało spełnione w celu uzyskania innego świadczenia ekwiwalentnego, a więc równoważnego wartościowo z przedmiotem darowizny.

Z kolei umowa dożywocia wymaga zobowiązania się właściciela nieruchomości do przeniesienia jej własności na nabywcę, który w zamian za to zobowiązuje się zapewnić zbywcy lub osobie mu bliskiej dożywotnie utrzymanie (art. 908 § 1 i 3 k.c.). Jest to zatem umowa wzajemna, dwustronnie zobowiązująca, a przy tym odpłatna, co oznacza, że świadczenie jednej strony umowy znajduje swój odpowiednik w świadczeniu drugiej strony. W przypadku umowy o dożywocie zbywca nieruchomości (dożywotnik) uzyskuje określone świadczenie służące w zasadzie zaspokojeniu jego potrzeb w taki sposób, aby nie musiał on przyczyniać się do zdobywania środków na zaspokojenie niezbędnych wymagań życiowych (zob. wyrok Sądu Najwyższego z 9 maja 2008 r., III CSK 359/07, LEX nr 453125). Świadczenie dożywotnika ma więc swój odpowiednik (równoważnik) w świadczeniu nabywcy nieruchomości. Nie ma przy tym znaczenia dla kwestii odpłatności to, czy świadczenie nabywcy odpowiada dokładnie wartości nieruchomości.

Przenosząc powyższe na grunt niniejszej sprawy, wskazać należy, że analiza umowy z dnia 9 marca 2021 r. nie pozostawia wątpliwości, że jest to umowa dożywocia. Pozwana A. A. zobowiązała się w niej w zamian za przeniesienie na nią nieruchomości „zapewnić J. K. mieszkanie w przedmiotowym lokalu, a także odpowiednią pomoc i pielęgnowanie w chorobie”. Podkreślić wypada, że z oświadczeń złożonych przez strony umowy przed notariuszem wynikało, że od ponad 10 lat pozwana sprawowała faktyczną opiekę nad J. K.. Powód też na tę okoliczność w istocie wskazywał, a także na to, że ojciec informował go, że wolą jego jest przekazanie mieszkania pozwanej.

W efekcie stwierdzić należy, że umowa z dnia 9 marca 2021 r. nie stanowi umowy darowizny, która powinna zostać doliczona do spadku. W orzecznictwie przyjmuje się, że brak jest podstaw do rozszerzenia pojęcia darowizny o jakiej jest mowa w art. 993 i 994 k.c. na umowę dożywocia (tak mi.in. Sąd Apelacyjny we Wrocławiu w wyroku z dnia 17 października 2013 r., sygn. akt I ACa 1068/13, lex nr 1416505, Sąd Apelacyjny w Krakowie w wyroku z dnia 18 kwietnia 2019 r. I ACa 1064/18, lex nr 2776037).

Jednocześnie wypada zaznaczyć, że ustawodawca nie przewidział możliwości skierowania roszczenia o zachowek przeciwko osobie, która zawarła ze spadkodawcą umowę dożywocia. Art. 1000 § 1 zd. 1 k.c. stanowi: Jeżeli uprawniony nie może otrzymać należnego mu zachowku od spadkobiercy lub osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny, może on żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku.

Z tych przyczyn powództwo podlegało oddaleniu w całości - pkt I wyroku.

W punkcie II wyroku Sąd odstąpił od obciążania powoda obowiązkiem zwrotu kosztów procesu poniesionych przez pozwaną, sprowadzających się do kosztów zastępstwa procesowego. Zgodnie z art. 102 k.p.c. w wypadkach szczególnie uzasadnionych sąd może zasądzić od strony przegrywającej tylko część kosztów albo nie obciążać jej w ogóle kosztami. Podkreślenia wymaga, iż zastosowanie przez Sąd orzekający art. 102 k.p.c. powinno być oceniane w całokształcie okoliczności, które by uzasadniały odstępstwo od podstawowych zasad decydujących o rozstrzygnięciu w przedmiocie kosztów procesu. W ocenie Sądu powód, występując z przedmiotowym roszczeniem, mógł pozostawać w przeświadczeniu zasadności wyprowadzanych żądań. Powód pozyskał ogólną informację o zbyciu własności lokalu przez ojca w formie aktu notarialnego. W toku postępowania powód przyznał, iż nie miał świadomości, że umowa zawarta 9 marca 2021 r. była w istocie umową dożywocia – powyższego dowiedział się z odpowiedzi na pozew. W ocenie Sądu to błędne, acz usprawiedliwione przeświadczenie o zasadności dochodzonych roszczeń, w połączeniu z trudną sytuacją materialną i zdrowotną powoda, uzasadniało uznanie, że w niniejszej sprawie zachodzi szczególny wypadek w rozumieniu art. 102 k.p.c.

sędzia Agnieszka Nakwaska-Szczepkowska