Portal Orzeczeń Sądu Okręgowego w Warszawie

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 23 lipca 2024 r.

Sąd Okręgowy w Warszawie, I Wydział Cywilny w składzie:

Przewodniczący: sędzia Piotr Królikowski

Protokolant: st. sekr. sądowa Ewa Kocielnik

po rozpoznaniu w dniu 9 lipca 2024 r. w Warszawie

na rozprawie sprawy z powództwa E. K. (1)

przeciwko K. K. (1)

o zachowek

1.  zasądza od pozwanej K. K. (1) na rzecz powódki E. K. (1) kwotę 84.166,66 zł (osiemdziesiąt cztery tysiące sto sześćdziesiąt sześć złotych 66/100) wraz z ustawowymi odsetkami za opóźnienie liczonymi od 4 października 2021 r. do dnia zapłaty;

2.  w pozostałym zakresie powództwo oddala;

3.  zasądza od pozwanej K. K. (1) na rzecz powódki E. K. (1) kwotę 7.883,56 zł (siedem tysięcy osiemset osiemdziesiąt trzy złote 56/100) wraz z ustawowymi odsetkami liczonymi od dnia uprawomocnienia się niniejszego wyroku do dnia zapłaty – tytułem zwrotu kosztów procesu.

sędzia Piotr Królikowski

Sygn. akt: I C 2109/21

UZASADNIENIE WYROKU

z 23 lipca 2024 r. (k. 463)

Pozwem skierowanym do Sądu Okręgowego w Warszawie 23.06.2021 r. (data stempla pocztowego k. 79) E. K. (1) domagała się od K. K. (1) kwoty 100.000 zł wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie od dnia doręczenia pozwu Pozwanej do dnia zapłaty oraz kosztów procesu wg norm prawem przepisanych (pozew k. 3 – 77).

Powódka wskazywała, że kwota przez nią dochodzona stanowi zachowek należny jej po matce J. Ż.. T. Ż. zmarł w dniu 01.09.2006 r. w W.. Na podstawie aktu oświadczenia dziedziczenia z 12.05.2017 spadek nabyły żona J. Ż. oraz córki K. W. (1) i E. K. (1) po 1/3. J. Ż. zmarła 13.03.2017 r. i spadek po niej na podstawie aktu poświadczenia dziedziczenia nabyła w całości wnuczka K. K. (1) z domu W.. Ustawowymi spadkobiercami są K. W. (1) i E. K. (1) w udziale po 1/2. W skład spadku wchodzi nieruchomość przy ul. (...) lok. (...)KW nr (...) która stanowiła własność T. Ż. i J. Ż. na zasadach wspólności ustawowej małżeńskiej. Nieruchomość ta ze względu na dziedziczenie po zmarłym wcześniej mężu w 4/6 stanowiła własność J. Ż. i w tym zakresie przeszła na pozwaną. W ocenie powódki wartość tego udziału w lokalu wynosiła 300.000 zł. Zmarła posiadała także środki finansowe na rachunkach bankowych, które przed śmiercią przekazała córce E. K. (1) celem pokrycia kosztów pogrzebu oraz kosztów utrzymania grobów rodzinnych. Jako że powódka w dacie zgonu J. Ż. tj w dniu 13 marca 2017 r. była emerytką, miała 66 lat zatem należy ją uznać za osobą trwale niezdolną do pracy w rozumieniu art. 991 §1 k.c. – z tego względu należy się jej zachowek w wymiarze 2/3 udziału spadkowego czyli 1/3 spadku po J. Ż..

W odpowiedzi na pozew K. K. (1) wnosiła o oddalenie powództwa w całości i zasądzenie kosztów procesu wg norm przepisanych (odpowiedź na pozew k. 144 – 245). Pozwana kwestionowała wysokość żądań wysuwanych przez powódkę, wskazując na szereg darowizn oraz wydatków czynionych przez powódkę z konta wspólnego z J. Ż. a także na kwoty przelewane na konto wspólne powódki i jej męża na łączne kwoty które przekraczają wysokość zachowku. Podnosiła, że pieniądze te stanowią darowizny, które powinno się zaliczyć na zachowek. Pozwana negowała aby w skład spadku wchodziło wyłącznie mieszkanie przy ul (...), podnosząc że są jeszcze środki pieniężne, które zostały objęte wytoczonym przez nią powództwem w sprawie toczącej się przez tut. Sądem sygn. akt IC C 154/19. W ramach tego procesu na rzecz K. K. (1) została zasądzona kwota 38.306,39 zł jako różnica pomiędzy środkami pieniężnymi znajdującymi się na koncie wspólnym J. Ż. i E. K. (1) w dniu śmierci spadkodawczyni a udokumentowanymi kosztami pogrzebu. Roszczenie zostało uznane za zasadne na podstawie art. 222 k.c. W ocenie pozwanej kwota 80.000 zł powinna zostać zaliczona jako darowizna bowiem została przekazana przez J. Ż. córce – brak na wyciągu informacji o przelewie wskazanej sumy na rzecz H. K.. Pozwana negowała także żądanie zapłaty zachowku w udziale 2/3 bowiem sam fakt przejścia na emeryturę nie powinien być utożsamiany z trwałą niezdolnością do pracy w rozumieniu art. 991 §1 k.c.

W toku postępowania strony podtrzymywały swoje stanowiska.

Sąd Okręgowy ustalił następujący stan faktyczny:

Z małżeństwa T. Ż. i J. Ż. urodziły się dwie córki – K. W. (1) i E. K. (1) z d. Ż.. Pozwana K. W. (2), obecnie K. jest wnuczką testatorki (bezsporne, akt urodzenia E. Ż. k. 32, zeznania K. W. (1) k. 403 v – 404 znacznik 00:10:18 – 00:25:38, zeznania E. K. (1) k. 404v – 405v znacznik 00:48:24 – 01:18:49 oraz k. 406 znacznik 01:31:18 – 01:33:31).

Po śmierci T. Ż. opiekę nad J. Ż. w przeważającej części sprawowała E. K. (1). Pracowała ona wówczas przy placu (...) w W. jako dyrektor jednego z departamentów banku (...). Powódka zajmowała się zakupami dla matki, zawoziła ją do lekarzy, pomagała w bieżących zakupach i sprawach dnia codziennego. Pomagała także matce w uzyskaniu środków z Fundacji (...) w 2001 r. które wpłynęły na konto powódki i jej męża w kwocie 5.133,21 zł. E. K. (1) i J. Ż. miały wspólne konto – konto (...) w PLN, na które wpływała emerytura J. Ż.. Z konta tego były realizowane bieżące opłaty za mieszkanie i media przy ul. (...). O założeniu wspólnego konta testatorka poinformowała także córkę K. w styczniu 2007 r. J. Ż. posiadała kartę bankomatową do konta, którą płaciła wyłącznie za zakupy leków w pobliskiej aptece. Środki na bieżące utrzymanie J. Ż. były za pomocą jej karty bankomatowej wypłacane w kwotach pomiędzy 500 a 1000 zł przez E. K. (1) oraz K. K. (1) i przekazywane J. Ż. (wyciągi bankowe k. 168 – 227, k. 316 – 357v, zestawienie wypłat z bankomatu k. 371 – 373, zestawienie operacji na koncie (...) k. 373 – 401v, dokumenty dot. Fundacji (...) pojednanie k. 362 - 364 zeznania K. W. (1) k. 403 v – 404 znacznik 00:10:18 – 00:25:38, zeznania K. K. (1) k. 405v – 406 znacznik 01:21:58 – 01:30:00), zeznania E. K. (1) k. 404v – 405v znacznik 00:48:24 – 01:18:49 oraz k. 406 znacznik 01:31:18 – 01:33:31.

J. Ż. przekazywała na rzecz rodziny drobne kwoty w ramach prezentów – m. in. pozwana otrzymała od niej 1.000 zł, H. K. także otrzymywał różne kwoty z okazji urodzin, a także na potrzeby dzieci H. K.. Z konta (...) doszło do szeregu zasileń na konto powódki, na konto syna i synowej za życia J. Ż. (zeznania H. K. k. 404 znacznik 00:37:06, zeznania K. K. (1) k. 406 znacznik 01:30:00).

E. K. (1) przeszła na emeryturę w 2013 r. – w tej dacie mogła pracować, jednakże nie miała takiej chęci. Wprawdzie powódka choruje na jaskrę, ale jej ówczesny stan zdrowia nie stanowił przeszkody w podjęciu zatrudnienia. (zaświadczenie z ZUS k. 59, zeznania E. K. (1) k. 404v – 405v znacznik 00:48:24 – 01:18:49 oraz k. 406 znacznik 01:31:18 – 01:33:31).

J. Ż. zmarła 13.03.2017 r. (bezsporne, akt poświadczenia dziedziczenia rep (...) k. 17 – 19). E. K. (1) poinformowała K. K. (1) o sporządzeniu przez J. Ż. testamenty w którym powołała ja do dziedziczenia (zeznania K. W. (1) k. 403 v – 404 znacznik 00:10:18 – 00:25:38, E. K. (1) k. 404v – 405v znacznik 00:48:24 – 01:18:49 oraz k. 406 znacznik 01:31:18 – 01:33:31, zeznania K. K. (1) k. 405v – 406 znacznik 01:21:58 – 01:30:00).

Spadek po T. Ż. na podstawie ustawy nabyły wprost w udziałach po 1/3 części – jego żona J. Ż., oraz córki K. W. (1) i E. K. (1). Spadek po J. Ż., na podstawie testamentu własnoręcznego sporządzonego 10.12.2013 r. odziedziczyła w całości K. W. (2) (obecnie K.) wprost i w całości. (akty poświadczenia dziedziczenia z 12.05.2017 r. rep (...), rep. (...) k. 17 - 23).

W skład spadku wszedł udział wynoszący 2/3 w mieszkaniu przy ul. (...) lok nr (...) KW nr (...) wraz z udziałem w częściach wspólnych nieruchomości objętej KW nr (...). Spadkobiercy J. Ż. znieśli współwłasność lokalu na podstawie umowy sporządzonej przed notariuszem E. K. (2) w dniu 06.07.2017 r. Strony określiły wartość nieruchomości na kwotę 280.000 zł zaś pozwana zapłaciła za udział w nieruchomości na rzecz E. K. (1) kwotę 46.666,67 zł który powódka skwitowała. (wydruk z KW k. 34 – 51, umowa rep (...) k. 25 – 30).

W drodze do notariusza powódka poinformowała siostrę i siostrzenicę o przekazaniu w 2006 r. przez J. Ż. kwoty 80.000 zł z jej wspólnego konta z córką przeznaczeniem na rzecz syna powódki – H. K.. Pieniądze te zostały zainwestowane przez powódkę w imieniu syna w różne instrumenty finansowe w celu uzyskania wyższego zysku. (zeznania K. W. (1) k. 403 v – 404 znacznik 00:10:18 – 00:25:38, zeznania E. K. (1) k. 404v – 405v znacznik 00:48:24 – 01:18:49 oraz k. 406 znacznik 01:31:18 – 01:33:31).

Powódka nie przekazała pozwanej ani jej matce informacji o tym, że na koncie w (...) pozostały środki finansowe uznając, że do tego konta nikt nie będzie mieć żadnych roszczeń (zenanie E. K. (1) k. 406 znacznik 01:31:18).

Pozwana dowiedziała się o tym dopiero z wyciągów bankowych, które nadal przychodziły na adres przy ul. (...) oraz na skutek przesłania z banku nowej karty do konta. Na datę śmierci J. Ż. na jej rachunkach znajdowały się kwoty – na koncie (...) - 36.256,19 zł, na dwóch kontach Kapitał na Emeryturę po 3.884,50 zł tj. łącznie 43.945,19 zł. W sierpniu 2017 r. na konto wpłynęły także dwie wpłaty z zerwanych lokat terminowych – na kwotę dwa razy po 5.078,23 zł z których 10.000 zł powódka przelała na swoje konto w (...), zaś na koncie wspólnym z J. Ż. pozostała kwota 22.286,39 zł (pozew w sprawie k. 60-68, 70, wyciągi bankowe k. 168 – 227, zaświadczenie bankowe o stanie rachunków wspólnych k. 166 – 167, zaświadczenie z (...) k. 301, dokumenty bankowe k. 316 – 357, zeznania K. W. (1) k. 403 v – 404 znacznik 00:10:18 – 00:25:38, zeznania E. K. (1) k. 404v – 405v znacznik 00:48:24 – 01:18:49 oraz k. 406 znacznik 01:31:18 – 01:33:31).

Pozwana jako spadkobierca J. Ż. wytoczyła powództwo o zwrot środków pieniężnych zgromadzonych na rachunkach bankowych testatorki. Prawomocnym wyrokiem Sądu Apelacyjnego z 07.11.2022 r. zasądzona została od E. K. (1) na rzecz K. K. (1) kwota 37.181,73 zł wraz z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od dnia 08.08.2019 r. do dnia zapłaty. Sąd Okręgowy a także Sąd Apelacyjny oddalił roszczenie K. K. (1) w zakresie w jakim wskazywała ona kwoty poza ujawnionymi na trzech rachunkach bankowych należących do J. Ż., w tym w zakresie kwoty z odkupu jednostek uczestnictwa, która została błędnie przelana na rachunek wspólny E. K. (1) i J. Ż.. Sąd Apelacyjny wskazywał, że orzeczenie Sądu I instancji oparte zostało na art. 222 § 1 k.c. czyli tzw. roszczeniu wydobywczym. Powódka nie dochodziła bowiem w niniejszej sprawie wydania środków pieniężnych odziedziczonych po babci tylko domagała się zasądzenia od pozwanej kwoty 293.945,19 zł wraz z ustawowymi odsetkami za opóźnienie, podnosząc w uzasadnieniu pozwu, że dochodzi zwrotu całości kwot, które wchodziły w skład spadku po J. Ż., że dochodzi zwrotu kwoty, „która to kwota stanowi równowartość środków stanowiących własność zmarłej spadkodawczyni”, którą odziedziczyła. Powódka nie wskazywała podstawy prawnej swojego żądania. Sąd Apelacyjny wskazał, że żądanie zasądzenia sumy pieniężnej odpowiadającej równowartości środków pieniężnych stanowiących własność powoda zabranych, zatrzymanych czy spożytkowanych przez osobę pozwaną nie jest dochodzeniem roszczenia windykacyjnego, lecz odszkodowawczego. Podstawę prawną takiego roszczenia może stanowić art. 405 k.c. jak i art. 415 k.c. Zgodnie z art. 414 k.c. roszczenie z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia wystąpić może w zbiegu z roszczeniami odszkodowawczymi, a uprawniony decyduje o alternatywnym wyborze jednego z tych roszczeń. Wobec zbiegu roszczeń z tytułu czynu niedozwolonego i bezpodstawnego wzbogacenia wybór jednego z nich należał do uprawnionej tj. powódki. Ponieważ w uzasadnieniu pozwu nie powoływała się ona na jakąkolwiek szkodę, nie zarzucała w ogóle pozwanej popełnienia czynu niedozwolonego tylko wnosiła o zwrot kwoty stanowiącej równowartości środków stanowiących własność zmarłej spadkodawczyni należało przyjąć, iż wybór jej dotyczył roszczenia z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia. Odliczeniu od kwoty 43.945, 19 zł oprócz ustalonych kosztów pogrzebu wnioskodawczyni w wysokości 5.638,80 zł podlegały także opłaty za lokal stanowiący od dnia 13.03.2017 r. własność powódki. W oparciu o dołączone do akt wydruki rachunku bankowego (...) prowadzonego w banku (...) Sądowi Apelacyjnemu udało się ustalić, iż suma opłat, które nie budziły jakichkolwiek wątpliwości, co do tego, że stanowią opłaty za mieszkanie (w tym za media) J. Ż. wchodzące w skład spadku po niej, wynosiła 1124,66 zł (548,26 opłata z tytułu użytkowania wieczystego za rok 2017 k 29 v; 81,62 zł opłata za abonament obciążająca J. Ż. k 29 v; 484,18 zł opłata za czynsz z 4 VII 2017 r. k 31; 10,60 zł opłata za gaz z 9 XI 2017 r. k 35). (uzasadnienie wyroku V ACa 698/21 k. 502 – 511 - dokumenty z akt IV C 154/19 także k. 228 – 239).

Pozwana sprzedała 06.08.2021 r. mieszkanie przy ul. (...) za cenę rynkową wynoszącą 505.000 zł (akt notarialny rep (...) k. 129 – 135, 240 – 245, przyznane odnośnie rzeczywistej ceny zbycia k. 406 znacznik 01:34:44).

Powódka wezwała K. K. (1) do zapłaty 132.652,97 zł brutto z odsetkami ustawowymi od dnia doręczenia wezwania do zapłaty do dnia faktycznej zapłaty pismem z 21.01.2021 r. w tym kwoty 85.986,30 zł tytułem zachowku po zmarłej J. Ż. w związku z jej udziałem w nieruchomości przy ul. (...) oraz kwoty 46.666,67 zł tytułem spłaty za udział w ww. mieszkaniu na podstawie umowy zniesienia współwłasności (przedsądowe wezwanie do zapały k. 55 – 56). W odpowiedzi na powyższe pozwana wskazała, że nie kwestionuje co od zasady roszczenia o zachowek, jednakże zanegowała kwoty objęte wezwaniem (odpowiedź na wezwanie k. 58 – 58v).

Sąd Okręgowy ustalił stan faktyczny w pierwszej kolejności na podstawie dokumentów zgromadzonych w aktach sprawy w tym załączonych do pozwu, odpowiedzi na pozew oraz kolejnych pism procesowych a także przedstawionych przez instytucje finansowe na żądanie sądu. Strony nie kwestionowały ich autentyczności i rzetelności, a i Sąd nie znalazł podstaw dla odmówienia im mocy dowodowej.

Sąd Okręgowy oparł się także na zeznaniach przesłuchanych w sprawie:

- K. W. (1) (protokół k. 403 v – 404 znacznik 00:10:18 – 00:25:38), ocenianym przez Sąd ostrożnie ze względu na konflikt pomiędzy świadkiem a powódką; Sąd dał wiarę zeznaniom w zakresie w jakim świadek opisała stosunki rodzinne za życia J. Ż. oraz po jej śmierci, że powódka nie poinformowała o środkach zgromadzonych na rachunkach bankowych, natomiast przekazała pozwanej informacje o sporządzonym testamencie, że poinformowała świadka o środkach w kwocie 80.000 zł przekazanych za życia J. Ż. na rzecz jej wnuka – H. K.,

- H. K. (protokół k. 404 – 404v znacznik 00:29:50 – 00:46:11) którym Sąd Okręgowy dał ograniczoną wiarę, bowiem w znacznej części pozostawały one w sprzeczności z zeznaniami zarówno świadka K. W. (1) jak i obu stron procesu, częściowo były też wewnętrznie sprzeczne – niewiarygodnie świadek zeznawał z jednej strony, że przelewy drobnych kwot na rzecz rodziny wykonywała J. Ż. (znacznik 00:28:24), a następnie twierdził, że J. Ż. nie korzystała z bankowości internetowej tylko z karty bankomatowej (00:42:11), niewiarygodnie świadek także twierdził, że informacja o przekazaniu kwoty 80.000 zł była w rodzinie znana – wiarygodne zeznania stron wskazywały natomiast, że wyłącznie E. K. (1) zlecała przelewy z konta J. Ż., J. Ż. z karty bankowej korzystała tylko w aptece, w pozostałym zaś zakresie wypłaty w bankomacie realizowała E. K. (1) oraz K. K. (1), natomiast o darowiźnie pozwana i jej matka dowiedziały się w związku z zawarciem umowy zniesienia współwłasności lokalu przy (...) w lipcu 2017 r. i informacja ta nie była znana w ogóle siostrze powódki oraz pozwanej; Sąd dał wiarę świadkowi w zakresie w jakim wskazywał on, że powódka miała wspólny rachunek z J. Ż., że środki w kwocie 80.000 zł na jego rzecz zostały zainwestowane przez jego matkę, że do banku (...) chodziła samodzielnie lub z E. K. (1), sąd dał wiarę świadkowi który wskazywał, że J. Ż. przekazywała drobne kwoty na rzecz członków rodziny jako formę prezentu,

Sąd Okręgowy oparł się też na zeznaniach stron przesłuchanych w sprawie:

- E. K. (1) (protokół k. 404v – 405v znacznik 00:48:24 – 01:18:49 oraz k. 406 znacznik 01:31:18 – 01:33:31) której dał wiarę w ograniczonym zakresie – należało mieć na względzie że powódka żywi osobistą urazę do swojej siostry T. W. nie tylko na tle rozliczeń spadkowych w związku z czym Sąd oceniał zeznania powódki z dużą ostrożnością. Sąd dał wiarę powódce w zakresie w jakim wskazała, że opiekowała się matką oraz zarządzała jej finansami, że pozwana wypłacała pieniądze za pomocą karty bankomatowej na rzecz swojej babci, podobnie jak czyniła to powódka korzystając też ze swojej karty, że J. Ż. miała wgląd w wyciągi bankowe z konta, że J. Ż. przekazała pozwanej kwotę 80.000 zł z przeznaczeniem dla H. K., w zakresie w jakim powódka potwierdziła że pozwana ani jej matka nie wiedziały o darowiźnie oraz że to E. K. (1) proponowała matce aby mieszkanie przy (...) zapisać na rzecz K. K. (1), z pominięciem siostry K.; wiarygodnie powódka zeznała że mogła w 2013 r. tj po przejściu na emeryturę podjąć pracę, jednakże nie miała takiej chęci a także że powódka była przekonana że wszelkie środki finansowe zgromadzone na kontach wspólnych z J. Ż. powinny należeć do powódki z pominięciem pozostałych członków rodziny;

- K. K. (1) (protokół k. 405v – 406 znacznik 01:21:58 – 01:30:00) której dał wiarę w zakresie w jakim pozwana przyznała, że babcia miała zwyczaj obdarowywania bliskich drobnymi kwotami i sama też takie pieniądze otrzymała, że powódka nie informowała nikogo o finansach J. Ż. i przejęła je w całkowite zarządzanie, uznając je jak własne, w tym środki na koncie (...) oraz dwóch rachunkach kapitałowych, o okolicznościach powzięcia wiedzy na temat kwoty 80.000 zł przekazanej na rzecz H. K. oraz o tym że pozwana na prośbę babci wypłacała dla niej kwoty po 900 zł z bankomatu, na potrzeby dnia codziennego.

Na rozprawie 09.07.2024 r. pełnomocnik powódki nie podtrzymywał wniosku o dopuszczenie dowodu z opinii biegłego, wnosząc o przyjęcie wartości za którą mieszkanie zostało zbyte (oświadczenie k. 459 znacznik 00:01:38).

Strony zgodnie wniosły o dopuszczenie dowodu z wyroków i uzasadnień w sprawie IV C 154/19 ( (protokół k. 459 znacznik 00:01:38 – 00:02:38).

Sąd Okręgowy zważył co następuje:

Roszczenie zasługiwało na częściowe uwzględnienie.

Zgodnie z art. 991 § 1 i 2 k.c. zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy, albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (§ 1). Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia (§ 2).

Funkcją zachowku jest zapewnienie ochrony praw najbliższych członków rodziny zmarłego. Prawo do zachowku może być zrealizowane poprzez roszczenie pieniężne skierowane do spadkobiercy powołanego przez spadkodawcę do dziedziczenia, a wysokość roszczenia uzależniona jest od wielkości udziału spadkowego, jaki przypadłby osobie uprawnionej przy dziedziczeniu ustawowym, a także wieku i zdolności uprawnionego do pracy. Obowiązek zapłaty zachowku powstaje z chwilą śmierci spadkodawcy. Roszczenie o zachowek jest usprawiedliwione, jeżeli spadkodawca nie zapewnił uprawnionemu należnego zachowku w drodze dziedziczenia, zapisu lub darowizny.

W sprawie bezsporne było iż powódka E. K. (1) jako córka J. Ż. powołana byłaby z mocy ustawy do dziedziczenia w udziale 1/2 spadku. Skoro więc spadek po J. Ż. nabyła wyłącznie pozwana K. K. (1) na podstawie testamentu, uprawnienie powódki, jako osoby która byłaby powołana do spadku z ustawy w braku dziedziczenia testamentowego, do domagania się zachowku było jednoznaczne i wprost wynikało z treści art. 991 § 1 k.c. Powódka dochodziła zachowku w odniesieniu do lokalu który bezspornie wszedł w skład spadku – na skutek dziedziczenia po T. Ż. nieruchomości stanowiła współwłasność J. Ż. w udziale 4/6 zaś K. W. (1) i E. K. (1) w udziałach po 1/6.

W pierwszej kolejności należało się odnieść do żądania powódki zasądzenia zachowku w zwiększonej wysokości, ze względu na wypełnienie przesłanki trwałej niezdolności do pracy w rozumieniu art. 991 §1 k.c. z racji pozostawania E. K. (1) na emeryturze w dacie kiedy zmarła J. Ż. tj 13.03.2017 r.

Sąd jest świadom rozbieżnego orzecznictwa odnośnie do określenia tej przesłanki w odniesieniu do osób pozostających na emeryturze, cytowane przez strony w ich pismach procesowych. Sąd Okręgowy stoi na stanowisku że linia orzecznicza wiążąca całkowitą niezdolność do pracy wyłącznie z osiągnięciem wieku emerytalnego jest archaiczna i oderwana od współczesnych realiów – w przekonaniu Sądu osiągniecie wieku emerytalnego nie tworzy żadnego domniemania faktycznego o trwałej niezdolności do pracy.

Ustawa o emeryturach i rentach z FUS z 17.12.1998 r. posługuje się podjęciami takimi jak niezdolność do pracy oraz całkowita niezdolność do pracy. Niezdolną do pracy jest osoba, która całkowicie lub częściowo utraciła zdolność do pracy zarobkowej z powodu naruszenia sprawności organizmu i nie rokuje odzyskania zdolności do pracy po przekwalifikowaniu. Całkowicie niezdolną do pracy jest osoba, która utraciła zdolność do wykonywania jakiejkolwiek pracy. W ocenie Sądu te definicje należy stosować odpowiednio wykładając treść art. 991 §1 k.c. w którym zwiększenie zachowku ma ewidetnie charakter alimentacyjny. Wśród podmioty którym przysługuje powiększony wymiar zachowku są wymienione te, które maja trudności z samodzielnym utrzymaniem się lub są wręcz do niego niezdolne (por. glosa Tomasza Justyńskiego do wyroku Sądu Apelacyjnego z 11.01.2013 r. V ACa 989/12).

Zatem orzecznictwo powoływane przez stronę powodową jest w ocenie Sądu również niespójne i nielogiczne. Z jednej strony można wskazywać, że poza grupami uprzywilejowanymi takimi jak górnicy, nauczyciele etc. którzy mogą skorzystać z wcześniejszej emerytury, w służbach takich jak Policja, wojsko i Straż Graniczna osiągnięcie wieku emerytalnego następuje po 25 latach służby i ukończeniu 55 lat co by wskazywało, że część obywateli w sposób zupełnie nieuzasadniony stawałoby się „trwale niezdolnymi do pracy” o minimum 5 a nawet 10 lat wcześniej niż pozostali (emerytury „mundurowe” dotyczą głownie mężczyzn). Jednocześnie rośnie wg danych statystycznych zarówno GUS jak i (...) Instytutu (...) od kilku lat stale rośnie współczynnik aktywności zawodowej osób w wieku poprodukcyjnym (po odpowiednio 60 i 65 r.z. dla kobiet i mężczyzn), obecnie sięgając w Polsce blisko 800.000 osób, co stanowi notoria w rozumieniu art. 228 §1 k.p.c. (...). Podkreślić wypadnie, iż przepisy emerytalno – rentowe dopuszczają pracę emerytów, zaś jeśli pracują oni po osiągnięciu wieku emerytalnego to ich świadczenie nie jest obniżane – biorąc pod uwagę obecną sytuację demograficzno – gospodarczą, postęp medycyny i związana z tym poprawa stanu zdrowia starszych osób nie pozwala na proste przyjęcie, że samo ukończenie powszechnego wieku emerytalnego (zwłaszcza w przypadku kobiety) skutkuje trwałą niezdolnością do pracy w rozumieniu art. 991 k.c., to samo należy odnieść do 2017 r., kiedy to zmarła spadkodawczyni. Zatem wg powołanego przez powódkę orzecznictwa mamy do czynienia z osobami trwale niezdolnymi do pracy tylko z racji przejścia na emeryturę, które paradoksalnie mogą osiągać dochody z pracy i jest to dodatkowo sytuacja zalegalizowana a nawet wspierana przez ustawodawcę. Z tego względu Sąd Okręgowy doszedł do przekonania, że pojęcie niezdolności do pracy nie może być wykładane szeroko i abstrakcyjnie w stosunku do realiów danej sprawy i osoby. Sąd podziela i przyjmuje za własne stanowisko zawarte w wyroku Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 28.12.2017 r. (sygn. akt I ACa 764/17) o tym że uprzywilejowanie, o którym mowa w art. 991 § 1 KC, dotyczy jedynie uprawnionych do zachowku całkowicie i trwale niezdolnych do pracy. Fakt uzyskania przez stronę prawa do emerytury nie jest równoznaczny z przyjęciem w każdym przypadku, że jest ona osobą całkowicie niezdolną do pracy trwale.

Powódka zeznając na rozprawie wskazała jednoznacznie że była w stanie dalej pracować, aczkolwiek nie przejawiała takiej chęci. W Banku w którym pracowała wprawdzie nastąpiły zmiany właścicielskie, powódka też choruje na jaskrę jednak choroba nie była wówczas na tyle posunięta aby utrudniała jej zarobkowanie. Zatem fakt, że powódka przeszła na emeryturę nie był w żadnej mierze związany z trwałą utratą zdolności do pracy, bowiem nie doszło do żadnego naruszenia sprawności jej organizmu, które by rzutowało na jej możliwości fizyczne czy psychiczne. Z tego względu Sąd doszedł do przekonania że powódka nie sprostała wykazaniu, iż należy się jej zachowek w wymiarze podwyższonym, w związku z czym podstawą określenia zasądzonej kwoty stał się udział w wysokości 1/2.

Obliczenie wartości spadku dla potrzeb ustalenia zachowku odbywa się według zasad unormowanych w art. 922 k.c. i art. 993-995 k.c., a jego efektem jest ustalenie czystej wartości spadku (substratu zachowku). Czysta wartość spadku stanowi różnicę między stanem czynnym spadku, czyli wartością wszystkich praw należących do spadku, według ich stanu z chwili otwarcia spadku i cen z chwili orzekania o zachowku, a stanem biernym spadku, czyli sumą długów spadkowych.

Przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku (art. 994 § 1 k.c.). Gdyby ustawodawca chciał aby przy obliczaniu zachowku doliczać do schedy spadkowej zaliczać wszystkie czynności pod tytułem darmym, w sposób jednoznaczny uregulowałby to w przepisach. Tymczasem w art. 993 i art. 1000 k.c. w sposób jednoznaczny i enumeratywny wymieniono czynności prawne, które mogą zastać zaliczone do spadku i stanowić podstawę ustalenia zachowku, co oznacza, iż tylko umowy darowizny oraz zapisy windykacyjne (zbliżone w swoje konstrukcji do umowy darowizny) mogą stanowić podstawę uzupełnienia zachowku. Kwestia darowizn podlegających doliczeniu do substratu zachowku została uregulowana w art. 993 i 994 k.c. Ustawodawca nie uzależnił kwestii doliczania darowizn do substratu od celu w jakim darowizna została dokonana.

Pozwana wskazywała, że powódka dokonywała szeregu wypłat z rachunku (...) na rachunek swój (wspólny z mężem D.) oraz na rachunki bankowe posiadane przez H. K.. W ocenie Sądu przesunięcia te, które miały miejsce za życia J. Ż. dokonywane były za jej wiedzą i zgodą i nie można mówić o pomniejszeniu czystej masy spadkowej. Zarówno pozwana jak i H. K. zeznali, że otrzymywali od J. Ż. drobne kwoty rzędu 1000 zł z różnych okazji – urodzin, na urządzenie mieszkania etc. Nawet biorąc pod uwagę że przelewy te faktycznie zlecała E. K. (1) nic nie wskazuje na to aby środki te były dysponowane bez wiedzy i zgody testatorki. Podkreślić, wypadnie, iż konto to było wspólne.W ocenie Sądu pozwana nie wykazała skuteczne że przelewy ujawnione na rachunku bankowym następowały wbrew wiedzy J. Ż. – poza sporem było że na adres przy ul (...) przysyłane były przez Bank regularnie wyciągi z kont bankowych zmarłej testatorki, która była w takim stanie psychicznym który nie uniemożliwiał jej podejmowania racjonalnych decyzji i kontrolowania wydatków. Przekonująca i de facto zgodnie zarówno H. K. jak i pozwana wskazywali że J. Ż. udostępniała kartę bankową swoim bliskim, którzy podejmowali dla niej gotówkę w banku, na pokrycie bieżących potrzeb dnia codziennego oraz dokonywanych przez nią zakupów, Na złożonych wyciągach bankowych nie ma w zasadzie żadnych operacji świadczących o dokonywana bieżących zakupów spożywczych, ubrań, butów etc., zaś przyjęcie, że J. Ż. nie potrzebowała tego typu świadczeń stałoby w oczywistej sprzeczności z logiką i doświadczeniem życiowym. Skoro zaś – jak ustalono w stanie faktycznym - przekazywanie drobnych kwot w formie prezentów było przyjęte w rodzinie J. Ż., nie ma podstaw do zaliczenia tych sum na spadek.

Pozwana nie wykazała także, aby kwota 80.000 zł o której przekazaniu przez J. Ż. na rzecz H. K. o czym dowiedziała się w dniu zawarcia umowy zniesienia współwłasności nieruchomości powinna zostać zaliczona na spadek. Przede wszystkim nie ma takiej kwoty na wyciągach bankowych zgromadzonych w aktach, zatem nie sposób stwierdzić jednoznacznie daty tej darowizny – powódka podnosiła, że miało to miejsce ponad 10 lat przed śmiercią spadkodawczyni. Dowód przeciwny obciążał pozwaną, czemu nie sprostała. Fakt, że pieniądze te zostały zainwestowane przez powódkę i pozostawały na jej rachunku bankowym – jak się wydaje środki te pochodziły z wcześniejszych lokat bankowych, które zakładała powódka - nie może być wzięty pod uwagę w sytuacji, gdy nie dowiedziono aby intencją spadkodawczyni było co innego niż darowanie ich H. K..

W pozostałym zakresie zarzutów podnoszonych przez pozwaną Sąd miał na względzie ustalenia poczynione przez Sąd Okręgowy i Sad Apelacyjny w Warszawie w orzeczeniach zapadłych w sprawie IV C 159/19 oraz V ACa 698/21. Wprawdzie należało mieć na względzie, że żądania objęte wskazanym procesem toczyły się na gruncie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu tj art. 405 k.c. tym niemniej ze względu na tożsamą podstawę faktyczną Sąd uznał, że brak jest podstaw do poczynienia ustaleń odmiennych w sprawie niniejszej, zaś odejmowanie kwot objętych pozwem od wysokości zachowku byłoby w istocie ponownym orzekaniem w tej samej sprawie. Natomiast roszczenie powódki w zakresie zachowku dotyczyło wyłącznie kwoty wynikającej z odziedziczenia przez K. K. (1) nieruchomości przy ul. (...), zatem nie było podstaw do doliczania do wartości spadku kwot zasądzonych jako wchodzących w skład spadku.

Bezsporne było, że pozwana zbyła nieruchomość odziedziczoną po J. Ż. za kwotę 505.000 zł i uzyskana cena miała charakter rynkowy.

Z tych przyczyn Sąd doszedł do przekonania, iż powódce należy zasądzić zachowek w wymiarze podstawowym, co biorąc pod uwagę udział J. Ż. w ww. nieruchomości w wymiarze 4/6 z czego powódka odziedziczyła by w dziedziczeniu ustawowym 1/2 tj 2/6 zatem zachowek w wymiarze 1/2 części przysługującego, po obliczeniach daje 1/6 wartości lokalu - wynoszącą 84.166,66 zł

O odsetkach Sąd orzekł na podstawie art. 481 § 1 k.c., w zw. z art. 455 k.c. Wobec nieunormowania w przepisach dotyczących zachowku terminu wymagalności roszczenia, który nie wynika także z właściwości zobowiązania, świadczenie z tytułu zachowku powinno być spełnione niezwłocznie po wezwaniu dłużnika do jego wykonania zgodnie z art. 455 k.c., co oznacza, że stan opóźnienia może nastąpić przed datą wyrokowania i określenia przez sąd wysokości świadczenia (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 17.5.2018 r., I ACa 1210/17, postanowienie Sądu Najwyższego z 9.5.2018 r., III CSK 359/17, wyrok Sądu Najwyższego z 26.4.2018 r., I CSK 382/17). W konsekwencji żądania przez powódkę zasądzenia odsetek od daty doręczenia pozwanej odpisu pozwu co nastąpiło 04.10.2024 r. (EPO k. 479) Sąd uznał tę datę jako stanowiącą podstawę uwzględnienia żądania odsetkowego.

Z powyższych względów orzeczono jak w sentencji w punkcie 1, oddalając roszczenie w pozostałej części o czym orzeczono jak w sentencji w punkcie 2.

O kosztach procesu rozstrzygnięto na podstawie art. 108 §1 k.p.c. w zw. z art. 100 k.p.c. Sąd obciążył nimi strony stosowanie do zakresu w jakim każda wygrała swoje roszczenie – powódka w ok. 84% zaś pozwana w ok. 16%.

Na koszty złożyły się poniesione przez powódkę opłata od pozwu w kwocie 5.000 zł (k. 77), 5.400 zł tytułem kosztów zastępstwa procesowego, opłata od udzielonego pełnomocnictwa w sprawie 17 zł (k. 103) i z tego należy się jej zwrot 84% tej kwoty tj. 8.750,28 zł oraz poniesione przez pozwaną koszty zastępstwa procesowego w kwocie 5.400 zł i 17 zł opłaty skarbowej od pełnomocnictwa z których należy się jej zwrot 16% tj. 866,72 zł. Zsądzona kwota to różnica w/w iloczynów.

Z tych przyczyn postanowiono jak w sentencji w punkcie 3.

Sędzia Piotr Królikowski