Portal Orzeczeń Sądu Okręgowego w Warszawie

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia	14 maja 2013 r.

Sąd Okręgowy w Warszawie Wydział IV Cywilny

w następującym składzie:

Przewodniczący: SSO Andrzej Sterkowicz

Protokolant:	sądowy – stażysta Paulina Matjasik
po rozpoznaniu		w dniu 14 maja 2013 r.	w Warszawie

na rozprawie sprawy

z powództwa B. N. (1)

przeciwko S. C.

o zachowek

1.  Oddala powództwo;

2.  Zasądza od powódki B. N. (1) na rzecz pozwanego S. C. kwotę (...) złotych ( (...) złotych) tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego.

IV C 984/12

Uzasadnienie wyroku z dnia 14 maja 2013r.

Powódka B. N. (1) w pozwie z dnia 13 lipca 2012r wniosła o zasądzenie od pozwanego S. C. kwoty (...) zł z tytułu kwoty uzupełniającego przysługującego jej zachowku.

W ramach uzasadnienia podała, że E. C., która zmarła w dniu 12 listopada 20lir była jej córka, która na podstawie pozostawionego testamentu uczyniła swojego męża R. C. jedynym spadkobiercą testamentowym. Dziedziczenie po zmarłej nastąpiło w formie poświadczenia dziedziczenia, którą to czynność sporządził notariusz Z. P. (1) w dniu 30 listopada 20lir. Notariusz ten poświadczy nabycie spadku przez spadkobiercę poprzez sporządzony przez testatora E. C. testament przed notariuszem K. P..

Wskazała dalej, że zgodnie z obowiązującym prawem przysługuje jej tytułem uzupełnienia zachowku suma pieniężna, w odpowiedniej proporcji do pozostawionego majątku spadkowego przez zmarłą o wartości szacunkowej około(...) zł. Wobec tego przysługuje jej połowa wartości udziału spadkowego, który by jej przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, czyli z jednej jej udziału.

Dodała następnie, że pozwany dokonał wypłaty z tytułu zachowku kwoty (...) zł i przekazał jej dodatkowo wzór oświadczenia, zgodnie, z którym powódka miała się zrzec dalszych roszczeń z tego tytułu wobec spadkobiercy.

Pozwany wykorzystując stan psychiczny powódki po śmierci córki uzyskał korzystne dla siebie oświadczenie woli pochodzące od powódki. Mimo jego złożenia pismem z dnia 15 maja 2012 r złożył oświadczenie w trybie art. 88 § l k.c. tej treści, ze uchyla się od skutków prawnych uprzednio złożonego oświadczenia woli, w którym wskazała, że w momencie jego składania znajdowała się pod wpływem błędu co do treści czynności prawnej iw dodatku wstanie wyłączającym świadome powzięcie decyzji wyrażania woli. Ponadto ze względu na swój wiek i stan psychiczny w jakim się znajdowała się w momencie składania oświadczenia powodował, że nie mogła rozeznać jego skutków. Ponadto w chwili jego składania nie wiedziała, jakie uprawnienia przysługują jej z tytułu zachowku, co w efekcie zostało podstępnie wykorzystane przez spadkobiercę.

Mimo pisemnego wezwania skierowanego w formie pisemnej w dniu 20.03.2012r pozwany żądania zapłaty kwoty uzupełniającej zachowku nie spełnił i uchylał się do tego do obecnej chwili. Jej zdaniem zapłacona dotychczas z tego tytułu kwota (...) zł nie wypełnia obowiązku zapłaty przez pozwanego. Sama jednak skutecznie uchyliła się od złożonego oświadczenia woli i dlatego jest uprawniona do dochodzonej części zachowku.

W pisemnej odpowiedzi na pozew pozwany wniósł o oddalenie powództwa i zasądzenie na jego rzecz od powódki kosztów postępowania.

Stwierdził dalej, że powódka została zaspokojona z tytułu zachowku w kwocie, która została jej zapłacona przez niego w wyniku obopólnych uzgodnień. Fakt ten został potwierdzony osobiście przez pozwana w czynności, jaką dokonała przed notariuszem. W tym stanie oświadczenie o uchyleniu się od skutków prawnych złożonego oświadczenia woli nie ma żadnego znaczenia prawnego ze względu na brak do tego podstaw. Przede wszystkim osoba powódki była obecna przy czynności notarialnej sporządzania przez notariusza Z. P. (1) aktu poświadczenia dziedziczenia w dniu 30.11.20lir. Złożyła w tym akcie oświadczenie obejmujące najistotniejsze okoliczności związane ze spadkobraniem. Przede wszystkim ze wszelkim rozeznaniem orientowała się, co do składu majątku spadkowego, co zostało niejako przez nią uwierzytelnione pod tym aktem podpisem. Zaraz po sporządzeniu aktu poświadczenia dziedziczenie zażądała ona od pozwanego kwoty zachowku i wówczas strony uzgodniły, że będzie się to zamykać w kwocie 18 000 zł. Kwot ta odpowiadała zadłużeniu, jakie wówczas ona posiadała w firmie (...) oraz u osób prywatnych. Pozwany zażądał, aby fakt pobrania zachowku został potwierdzony u notariusza i dlatego w tym celu wyznaczony został termin w kancelarii notarialnej. Jednak do takiej czynności nie doszło wobec zmiany stanowiska powódki, która twierdziła, że po konsultacji prawniczej proponowana kwota zachowku jest zbyt niska. Wtedy zażądała od niego kwoty (...) zł, której zapłaty odmówił. Po dalszych negocjacjach zgodziła się na wypłatę kwoty z tytułu zachowku (...) zł, jednakże pod warunkiem, że zostanie ona jej wypłacona przed Świętami Bożego Narodzenia w 2011 r. Nowy termin na czynność notarialna wyznaczono na dzień 21.12.201 Ir i w dniu następnym przekazała jej całą kwotę (...) zł. Na jej tylko prośbę nie zmieniono w oświadczeniu kwoty, ze względu, że obawiała się wysokości podatku i jednocześnie zrzekła się wszystkich pozostałych roszczeń wynikających z prawa do zachowku.

Podał jeszcze, że po tych wszystkich okolicznościach strony pozostawały w dobrych relacjach osobistych w ramach, których odwiedzały się i utrzymywały kontakty. W tym czasie powódka przekazywała między innymi powodowi, że dokonała spłaty osobistych długów i że założyła dwie lokaty w Banku (...). Stosunki pomiędzy nimi uległy popsuciu dopiero w 2012r , kiedy powód odmówił wnuczce powódki przekazania, do działalności piekarnię, którą wcześniej prowadził razem z żoną. W efekcie tego otrzymał od powódki pisemne wezwanie do zapłaty bliżej nieokreślonej kwoty i oświadczenie o uchyleniu się od skutków prawnych złożonego przez nią oświadczenia woli.

Tak sprecyzowane stanowiska obie strony podtrzymały w dalszym postępowaniu, a na sporne okoliczności wnosiły o przeprowadzenie zawnioskowanych dowodów.

Sąd ustalił następujący stan faktyczny sprawy:

W dniu 12 listopada 20lir w B. zmarła E. C.. Jako spadkobierców ustawowych po sobie pozostawiła męża S. C. , rodzeństwo: J. S. i J. N. oraz matkę B. N. (1). Zmarła spadkodawczyni rozporządziła swoim majątkiem na wypadek śmierci w formie pozostawionego testamentu notarialnego z dnia 16 maja 2006r w którym do całości spadku po sobie powołała w całości męża. S. C.. Aktu poświadczenia dziedziczenia dokonano w Kancelarii Notarialnej notariusza Z. P. (2) w dniu 30.11.20lir. W czynności tej osobiście brali udział wszyscy spadkobiercy ustawowi i testamentowi zmarłej spadkodawczyni. Wcześniej jednak sporządzony została z udziałem tych samych osób protokół dziedziczenia

/dowód: akt poświadczenia dziedziczenia - k. nr 9-11-akta sprawy/ /dowód: protokół dziedziczenia- k. nr-40-43/

/dowód: zeznanie świadka Z. P. (1)- k. nr 57-akta sprawy/

W czasie czynności notarialnej stosunki osobiste pomiędzy mężem zmarłej testatorki i jej matka były poprawne i niezakłócone.

Jednocześnie w tej kancelarii notarialnej po dokonaniu czynności poświadczenia dziedziczenia notariusz udzielił wyjaśnień powódce B. N. (1) odnoszących się do przysługującego jej prawa do zachowku.

Powódka powyższe pouczenie przyjęła z pełnym zrozumieniem i rozeznaniem.

/dowód: zeznanie stron- k. nr. 68/

/dowód: zeznanie świadka Z. P. (2)- k. nr 57/

Po tej czynności strony w dalszym ciągu pozostawały w kontakcie i uzgodniły ostatecznie kwotę (...) zł z tytułu zachowku dla powódki. Początkowo pozwany S. C. proponowała kwotę niższą, na którą jednak zgody nie wyraziła powódka, po tym jak uzyskała poradę w kancelarii prawnej. Ustalona kwota zachowku w wysokości (...) zł została przekazana. B. N. (1) przez S. C. w całości w dniu 21.12.20lir. Czynność ta przeprowadzono w Kancelarii Notarialnej Z. P. (1). Wówczas B. N. (1) podpisała oświadczenie stwierdzająca odbiór pieniędzy z tym, ze w oświadczeniu za porozumieniem stron wpisano tylko kwotę (...) zł. Zgodzono się na tka zmianę za obopólnym porozumieniem stron. Jednak powódka wówczas odebrała całą kwotę (...) zł. Dodatkowo w pisemnym oświadczeniu potwierdziła, ze wypłacona jej kwota wyczerpuje wszystkie jej roszczenia z tego tytułu. Czynność ta został potwierdzona przez tegoż notariusza.

/dowód: zeznanie stron- k. nr-68/

/dowód: oświadczenie i potwierdzenie oświadczenia - k. - nr.36-37/

Do marca 2011 r stosunki między stronami układały się dalej poprawnie.

Radykalna tego zmiana nastąpiła po tym jak pozwany odmówił udostępnienia do działalności swojej piekarni wnuczce powódki. W dniu 20 marca 2012r B. N. (1) wystosowała do pozwanego wezwanie o zapłatę kwoty odpowiadającej wartości 1/8 wartości spadku po zmarłej córce E. C..

S. C. odmówił temu żądaniu, powołując się na fakt i treść złożonego przez powódkę B. N. (1) oświadczenia z dnia 21.12.201 Ir. Konsekwencją tego było kolejne wystosowane przez B. N. (2) pismo z dnia 15 maja 2012r skierowane do osoby S. C., w którym zawierała własne oświadczenie o uchyleniu się od złożonego przez nią osobiście oświadczenia w dniu 21.12.201 Ir. Jako podstawę tego wskazała działanie pod wpływem błędu co do treści czynności prawnej oraz jednoczesne znajdowanie się w stanie wyłączającym powzięcie w tym momencie decyzji i wyrażanie woli.

/dowód: zeznanie stron/

/dowód: pismo z dnia 15..05.2012r, z dnia20.03.2012r-k. nr 13-15/ /dowód: pismo z dnia 6.04.2012r- k. nr-18/

B. N. (1) od dnia 21.12.201 Ir do dnia 9.02.2012r posiadała trzy lokaty pieniężne na łączną kwotę (...) zł w Banku (...) S.A.

/dowód: odpowiedź Banku (...) S.A. - k. nr. 64/

Stan faktyczny sprawy Sąd ustalił w oparciu o przeprowadzone dowody sprawy, którymi są dokumenty urzędowe i prywatne. Do tych pierwszych zaliczyć należy protokół dziedziczenia oraz poświadczenie dziedziczenia. Oba dokumenty maja formę notarialną i przez to również charakter dokumentów urzędowych, sporządzonych na podstawie obowiązujących norm prawnych i przez powołana do tego osobę notariusza jako osobę zaufania publicznego. Dokumentami prywatnymi są pisma autorstwa samych stron postępowania zawierające ich oświadczenia woli i wiedzy. Żaden z tych dowodów nie został zakwestionowany, wobec czego każdy z nich uznać należy za dowód w pełni wiarygodny.

Istotnym dowodem sprawy okazał się dowód z przesłuchania w charakterze świadka Z. P. (1), który dostarczył kluczowych faktów odnoszących się do kwestionowanej czynności prawnej, jak i ich uczestników. W szczególności dowód ten jest dowodem konfrontacyjnym w stosunku do zeznania powódki B. N. (1), któremu w przeważającej części należy odmówić wiary. Zeznanie tego świadka jest zeznaniem osoby bezstronnej i rzetelność tego świadka ze względu na jego funkcję nie budzi żadnych wątpliwości. Ponadto zeznanie to w całości współgra z treścią dowodów z dokumentów. W kontekście tych dowodów zeznanie pozwanego także zasługuje na uznanie, skoro zarówno pod względem chronologicznym i logicznym pokrywa się z treścią wskazach dokumentów i zeznaniem wspomnianego świadka. W żadnym razie treść zeznania pozwanego nie stanowi przykładu nieadekwatnej wersji zdarzeń i faktów.

Sąd rozważył, co następuje:

Mimo, że powódka dochodzi swojego roszczenia z tytułu posiadanego prawa do zachowku, to jednak w okolicznościach sprawy kluczowym było zagadnienie oceny pod katem ważności jej oświadczenia z dnia 21.12.2011r., w którym dokonała zrzeczenia się w pozostałej części prawa do zachowku i czy istotnie zaszły okoliczności uzasadniające z jej strony uchylenie się od jego skutków, a w szczególności to czy podejmując tej treści oświadczenie woli działała pod wpływem błędu co do treści czynności prawnej i czy dodatkowo znajdowała się w stanie wyłączającym świadome powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Dopiero pozytywny wynik tych ustaleń otwiera tej stronie drogę do domagania się zasądzenia kwoty opowiadającej wysokości zachowku po zmarłej córce.

Powódka zakwestionowała ważność dokonanej czynności prawnej zrzeczenia się pozostałej części zachowku powołując się na zaistniałą wadę jej oświadczenia woli w postaci błędu, co do treści czynności prawnej, czyli błędu prawnie doniosłego. Jej zdaniem występujący w takiej postaci błąd polegał na tym, że nie była w stanie rozpoznać znaczenia skutków prawnych dokonanej czynności. Pojecie błędu nie zostało zdefiniowane przez ustawodawcę w kodeksie cywilnym, ale zgodnie pojmuje się go za niezgodne z rzeczywistością wyobrażenie o treści czynności prawnej. Także panuje zgoda, co do tego, że ocena czy dane oświadczenie woli zostało złożone pod wpływem błędu, co do prawa dotyczy sfery wewnętrznej, czyli w takim przypadku wyobrażenia podmiotu, który złożył takie oświadczenie, pozostając jednocześnie w mylnym przekonaniu o skutkach takiego oświadczenia wobec rezultatów, jakie ono spowodowało. Mając to na uwadze, a przede wszystkim fakt, ze błąd odnosi się do sfery wewnętrznej podmiotu składającego konkretne oświadczenie woli ustalenie istnienia błędu, o jakim jest mowa w art., 84 k.c. może zostać dokonane poprzez analizę zarówno zewnętrznych okoliczności poprzedzających, czy również tych towarzyszących złożonemu oświadczeniu woli, czy tez tych, które nastąpiły już w fazie po złożonym oświadczeniu woli, skoro te mogą mieć istotne znaczenie przy ocenie wyobrażeniu danego podmiotu o skutkach podjętej czynności prawnej.

W realiach sprawy chodzi o czynność prawną zrzeczenia się w części roszczenia o zachowek, którą powszechnie interpretuje się jako pewnego rodzaju umowę o zwolnienie z długu o ile w czynności tej biorą udział oba zainteresowane podmioty, w tym w szczególności podmiot dłużnika, który musi zaakceptować takie oświadczenie (art. 508 k.c.). W taki sposób ustalonych okolicznościach faktycznych sprawy nie ma żadnych podstaw do uznania, że powódka B. N. (1) złożyła to oświadczenie woli w dniu 21.12.20lir pod wpływem błędu prawnie doniosłego. Warunkiem prawnej doniosłości błędu według art. 84 k.c. jest przede wszystkim to, aby błąd składającego oświadczenie woli dotyczył samej czynności prawnej. Norma ta zakłada istnienie po stronie składającego oświadczenie woli całkowicie mylnego wyobrażenia o treści oświadczenia lub do faktów, do których odnosi się to oświadczenie, norm prawnych, które mają zastosowanie do dokonywanej czynności prawnej. Również cechą charakterystyczną omawianej przesłanki prawnej doniosłości błędu w postaci albo wywołania błędu przez adresata oświadczenia woli, albo jego wiedzy o błędzie lub możliwości zauważenia błędu- jest to, że nie dotyczy ona błędu rozumianego jako wadliwość samego procesu woli. W takim przypadku sprowadza się to do postawy adresata oświadczenia woli w stosunku do błędu osoby, która dane oświadczenie woli składa. Dotyczy to sytuacji współdziałania adresata oświadczenia woli w powstaniu wadliwości czynności prawnej. Takie współdziałanie może przybrać farmę czynną, kiedy adresat, co do zasady błąd wywołał i do tego nie uczynił nic, aby drugą stronę z błędu wyprowadzić. W tym przypadku dla ustalenia tej przesłanki niezbędnym jest dokonani eoceny zachowania adresata wadliwego oświadczenia woli. W tym znaczeniu koniecznym jest ocena stanu wiedzy i świadomości składającego oświadczenie woli jak i jego adresata, a nadto przyczynowość zachowania się adresata dla powstania błędu.

Dowody sprawy wskazują na brak działania powódki pod wpływem błędu, co do treści czynności prawnej. Jak wskazano już wcześniej istotnie problem występowania tej wady oświadczenia woli dotyka czynności zrzeczenia się roszczenia czyli zwolnienia z długu. Konstrukcja prawna takiej umowy wymaga przede wszystkim końcowej akceptacji dłużnika, co do zwolnienia z długu, a przede wszystkim współdziałania obu stron takiej czynności. Sytuacja taka miała bezspornie miejsce w analizowanym przypadku. Ostateczna wersja w istocie tej umowy z dnia 21.12.20lir była wynikiem dłuższego procesu negocjacji i uzgodnień stron. Nie może także ujść z pola uwagi rola osoby notariusza, który dokonał swoistej wykładni zasad obowiązującego prawa w odniesieniu do instytucji zachowku i uczynił to przede wszystkim w stosunku do osoby powódki oraz dokonał po rym legalnej czynności jej potwierdzenia przez osobę takiej treści oświadczenie składającej. Zaznaczyć też należy w tym swoistą rolę powódki, która podjęła indywidualne kroki w tym celu poprzez uzyskanie stosownej informacji prawnej występującego zagadnienia,. W efekcie tych działań uzyskała ona faktycznie wiedzę odnoszącą się do instytucji zachowku u niezależnego prawnika i to w czasie poprzedzającym złożone w dniu 21.12.20lir oświadczenie. Dowody w sprawie nie wskazują, aby pobudka dokonanej czynności zwolnienia z długu, jaki z tego tytułu do powódki miał powód, zdeterminowana była innymi okolicznościami w tym również zachowaniem pozwanego. Postawa pozwanego w rym układzie była niemalże identyczna jak powódki, skoro uczestnicząc we wszystkich tych czynnościach tak samo jak ona uzyskał identyczną wiedzę, co do tych obowiązujących norm prawnych. W kontekście ustalonych faktów bezspornym jest, że postawę powódki w tym całym zespole czynności zapoczątkowanych najpierw spadkobraniem po swojej córce, a następnie tych odnoszących się do kwestii związanych z realizacją przez nią jej prawa do zachowku charakteryzowała pełna i kompletna świadomość tego, jakie działania i czynności podejmuje. Żaden dowód sprawy nie potwierdza, aby w takiej rozpiętości czasowej, w której istotnie pozostawała w aktywnej postawie, nie posiadała rozeznania w podejmowanych czynnościach, a w szczególności tej zdziałanej w dniu 21.12.201 Ir. Dalszym potwierdzeniem tego stanu rzeczy jest okoliczność wejścia przez powódkę w posiadanie lokat pieniężnych w banku. Przeprowadzony na tę okoliczność dowód potwierdza zawarcie przez tę osobę stosownej umowy z bankiem w dniu 21.12.201 Ir, a więc w tym samym dniu kiedy doszło do zwarcia umowy pomiędzy stronami. A więc o takim charakterze czynność bankowa, w jakiej uczestniczyła powódka bezpośrednio dowodzi, iż działania jej były w zupełności przemyślane i podejmowane z całkowitym rozeznaniem. Jest to, zatem okoliczność zewnętrzna i chociaż nie jest składową częścią kwestionowanej czynności, to jednak rzutuje na ocenę stopnia świadomości i rozeznania powódki w swoim działaniu, którą na podstawie tego także należy ocenić wyłącznie w stopniu wysokim.

Nie został natomiast przedstawiony przez stronę powodową dowód potwierdzający pozostawanie przez powódkę w stanie wyłączającym świadome powzięcie przez nią decyzji i wyrażenia woli, czyli jak można domniemywać wadę oświadczenia woli wskazana w art. 82 k.c. W tym zakresie stronę powodową w całości obciążał obowiązek przedstawienia na te okoliczność dowodów zgodnie z regułą art. 6 k.c., czego jednak w żadnym rozmiarze strona ta nie uczyniła.

Uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli, które zostało złożone innej osobie pod wpływem błędu, następuje przez oświadczenie złożone tej osobie na piśmie. Jednak zasadność i podstawy uchylenia się od skutków oświadczenia woli może być przedmiotem oceny sądu w sprawie, w której pozwany podniósł zarzut, że nie było postaw do uchylenia. W sytuacji, gdy ustalenia sprawy wskazują na zasadność i występowanie podstaw uchylenia się od skutków złożonego oświadczenia woli, to w takim przypadku oświadczenie taki jest nieważne ex tunc. W sytuacji zajścia przeciwnych wniosków oświadczenie takie nie wywołuje w ogóle takich skutków prawnych.

W sprawie tej jak wskazano zagadnienie oceny uchylenia się od skutków oświadczenia woli z dnia 21.12.20lir. miało decydujące znaczenie i stanowiło przesłankę rozstrzygnięcia roszczenia z tytułu zachowku. Wobec tego na skutek dokonanych ustaleń na podstawie dowodów nie występuje przypadek nieważności umowy zwolnienia z długu, jaka rzeczywiście wiąże strony od dnia 21.121.20lir. z powodu występowania wady oświadczenia woli w postaci błędu co do treści czynności prawnej. Tym samym oświadczenie złożone pozwanemu o uchyleniu się od jego skutków nie wywołuje żadnych skutków prawnych. Pod względem skutków materialnoprawnych zrzeczenie się roszczenia jest podobne do zwolnienia z długu. W wyniku wytoczenia procesu mimo zrzeczenia się roszczenia albo zwolnienia z długu skutek procesowy jest identyczny, bowiem cale powództwo podlega oddaleniu jako nieuzasadnione materialnie. Z tych wiec powodów całe powództwo podlegało oddaleniu na podstawie art. 84 § l k.c., art. 508 k.c., art. 991 § l k.c i art. 88 § l k.c. Rozstrzygnięcie o kosztach postępowania sad oparł na regule art. 98 k.p.c w związku z § 6 pkt.). rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002r - w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu ( DZ.U Nr 163, póz. 1348 ze zm.).