Portal Orzeczeń Sądu Okręgowego w Warszawie

POSTANOWIENIE

Dnia 4 marca 2019 roku

Sąd Okręgowy w Warszawie XXVII Wydział Cywilny Odwoławczy w składzie:

Przewodniczący: SSO Grzegorz Chmiel

Sędziowie: SO Edyta Bronowicka

SR (del.) Joanna Karczewska

po rozpoznaniu w dniu 4 marca 2019 roku w Warszawie

na posiedzeniu niejawnym

sprawy z wniosku (...) spółki z o.o. w W.

z udziałem (...) W. i Komisji do spraw usuwania skutków prawnych decyzji reprywatyzacyjnych dotyczących nieruchomości (...) wydanych z naruszeniem prawa

o wpis

na skutek apelacji wnioskodawcy

od postanowienia Sądu Rejonowego dla Warszawy - Mokotowa w Warszawie

z dnia 30 sierpnia 2018 roku, sygn. akt Dz. Kw. (...)

postanawia :

1.  przedstawić do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu następujące zagadnienie prawne budzące poważne wątpliwości:

czy połączenie spółek w trybie art. 492 § 1 pkt 1 kodeksu spółek handlowych stanowi czynność prawną w rozumieniu art. 756 ³ kodeksu postępowania cywilnego w zw. z art. 756 ⁴ kodeksu postępowania cywilnego, w szczególności czy przeniesienie udziałów w prawie użytkowania wieczystego nieruchomości wpisanych w księdze wieczystej wbrew ujawnionemu w niniejszej księdze wieczystej zakazowi ich zbywania skutkuje nieważnością przeniesienia prawa użytkowania wieczystego na rzecz przejmującej spółki.

2.  Odroczyć rozpoznanie sprawy

SSR (del.) Joanna Karczewska SSO Grzegorz Chmiel SSO Edyta Bronowicka

UZASADNIENIE

W niniejszej sprawie, rozpoznając apelację od postanowienia Sądu Rejonowego dla Warszawy - Mokotowa w Warszawie z dnia 30 sierpnia 2018 roku, Sąd Okręgowy w Warszawie powziął wątpliwość co do zagadnienia prawnego, którego rozstrzygnięcie jest niezbędne do rozpoznania następującej sprawy:

Dla nieruchomości przy ul (...) w W. urządzona jest księga wieczysta (...). W dziale II jako właściciel nieruchomości wpisane jest (...) W., natomiast jako użytkownik wieczysty jest wpisana (...) spółka z ograniczoną odpowiedzialnością spółka komandytowo - akcyjna w W. w udziale 48226000/100000000 części oraz właściciele lokali z niej wyodrębnionych w udziałach związanych z własnością lokali.

Postanowieniem z 22 czerwca 2017 r. Komisja do spraw usuwania skutków prawnych decyzji reprywatyzacyjnych dotyczących nieruchomości (...) wydanych z naruszeniem prawa (dalej: Komisja) na podstawie art. 23 ust. 1 i 2 ustawy z 9 marca 2017 r. o szczególnych zasadach usuwania skutków prawnych decyzji reprywatyzacyjnych dotyczących nieruchomości (...), wydanych z naruszeniem prawa, zabezpieczyła postępowanie przed Komisją poprzez nakazanie wpisu w księdze wieczystej ostrzeżenia o toczącym się postępowaniu rozpoznawczym.

W dniu 23 czerwca 2017 r. w dziale III niniejszej księgi wieczystej na wniosek Komisji dokonano wpisu o treści „zakaz zbywania lub obciążania nieruchomości objętej niniejszą księgą wieczystą, w związku z toczącym się postępowaniem rozpoznawczym przed Komisją do spraw usuwania skutków prawnych decyzji reprywatyzacyjnych dotyczących nieruchomości (...) wydanych z naruszeniem prawa (dotyczy decyzji Prezydenta (...) W. z dnia 27 czerwca 2013 r. nr (...) oraz decyzji Prezydenta (...) W. z dnia 11 października 2013 r. nr (...))”.

W dniu 29 czerwca 2017 r. podjęta została uchwała zgromadzenia wspólników o połączeniu spółek w trybie art. 492 § 1 pkt 1 kodeksu spółek handlowych poprzez przeniesienie całego majątku (...) spółka z ograniczoną odpowiedzialnością spółki komandytowo – akcyjnej (spółka przejmowana) na rzecz (...) spółka z o.o. (spółka przejmująca) z jednoczesnym podwyższeniem kapitału zakładowego spółki przejmującej poprzez utworzenie nowych udziałów.

Wnioskiem, będącym przedmiotem rozpoznania w niniejszej sprawie, (...) spółka z o.o. wniosła o wpis tj. zmianę wpisu dotyczącego użytkowania wieczystego z związku z przejęciem spółki (...) spółka z ograniczoną odpowiedzialnością spółki komandytowo – akcyjnej, w dziale II przedmiotowej księgi wieczystej poprzez ujawnienie wnioskodawcy do udziału w prawie użytkowania wieczystego dotychczas ujawnionego na rzecz spółki przejętej. Do wniosku załączono aktualny odpis z rejestru przedsiębiorców wnioskodawcy pobrany na podstawie art. 4 ust. 4aa ustawy z 20 sierpnia 1997 r. o Krajowym Rejestrze Sądowym.

Postanowieniem z 10 maja 2018 r. Referendarz sądowy w Sądzie Rejonowym dla Warszawy Mokotowa w Warszawie oddalił powyższy wniosek. Orzeczenie powyższe zostało zaskarżone skargą przez wnioskodawcę.

Postanowieniem z 30 sierpnia 2018 r. Sąd Rejonowy dla Warszawy – Mokotowa w Warszawie, po rozpoznaniu skargi na orzeczenie referendarza sądowego, również oddalił wniosek. W uzasadnieniu wskazano, że w niniejszej sprawie doszło do zbycia udziału w nieruchomości na rzecz innej osoby, poprzez zbycie majątku spółki w trybie art. 492 § 1 pkt 1 ksh, w skład którego wchodzi m.in. udział w nieruchomości, wobec której ustanowiono zakaz zbywania. Stanowiło to przeszkodę do uwzględnienia żądania wnioskodawcy.

Apelacją z dnia 20 września 2018 r. wnioskodawca zaskarżył postanowienie Sądu Rejonowego z dnia 30 sierpnia 2018 r. W uzasadnieniu wskazał na naruszenie art. 492 § 1 pkt 1 ksh, poprzez przyjęcie, iż na skutek połączenia spółek nastąpiło zbycie udziału w użytkowaniu wieczystym

Postanowieniem z 18 września 2017 r. Komisja uchyliła w całości decyzję Prezydenta W. z 27 czerwca 2013 r. i odmówiła ustanowienia prawa użytkowania wieczystego, nadając jej rygor natychmiastowej wykonalności. Postanowienie to nie jest prawomocne – toczy się postępowanie przed Wojewódzkim Sądem Administracyjnym. Postanowieniem z 18 lipca 2018 r. Wojewódzki Sąd Administracyjny wstrzymał decyzję Komisji z 28 marca 2018 r. którą Komisja zmieniła własną decyzję z 18 września 2017 r.

Sąd zważył, co następuje.

Zgodnie z art. 390 § 1 kpc, jeżeli przy rozpoznawaniu apelacji powstanie zagadnienie prawne budzące poważne wątpliwości, sąd może przedstawić to zagadnienie do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu, odraczając rozpoznanie sprawy. Sąd Najwyższy władny jest przejąć sprawę do rozpoznania albo przekazać zagadnienie do rozstrzygnięcia powiększonemu składowi tego Sądu.

Biorąc pod uwagę wyżej opisane okoliczności, Sąd Okręgowy powziął wątpliwość czy postanowienie o udzieleniu zabezpieczenia ustanawiające zakaz zbywania lub obciążania nieruchomości albo spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu stanowiące podstawę wpisu w księdze wieczystej ostrzeżenia o zakazie zbywania lub obciążania tych praw opisane w art. 756 ³ kodeksu postępowania cywilnego skutkuje nieważnością przeniesienia własności nieruchomości (art. 756 ⁴ kpc) w przypadku połączenia spółek w trybie art. art. 492 par 1 pkt 1 kodeksu spółek handlowych.

Nie budzi wątpliwości, że połączenie spółek skutkuje, co do zasady, sukcesją generalną praw i obowiązków spółki przejmowanej na rzecz przejmującej. W literaturze i orzecznictwie jednakże zarysowały się wątpliwości co do po pierwsze charakteru prawnego uchwał o połączeniu spółek, w szczególności czy jest to czynności prawna. Po drugie prezentowane są również wątpliwości co do skuteczności przeniesienia poszczególnych praw na spółkę przejmującą.

Odnośnie pierwszej z wątpliwości to wskazać należy, że w uchwale Sądu Najwyższego z 20 listopada 2015 r. w sprawie III CZP 80/15 w uzasadnieniu Sąd Najwyższy wyraził pogląd, że „uchwała o połączeniu spółek, którą można by potencjalnie uznać za podstawę nabycia nieruchomości przez spółkę przejmującą (spółkę nowo zawiązaną) w ogóle kwestii sukcesji majątku spółki przejmowanej nie dotyczy. Sukcesja wynika z przepisów prawa. Ze względu zatem na treść tej uchwały, przyjmując założenie, budzące zresztą wątpliwości, że uchwały wspólników spółek kapitałowych są czynnościami prawnymi albo przynajmniej należy do nich stosować per analogiam przepisy dotyczące czynności prawnych, niepodobna uznać tej uchwały za sprzeczną z prawem, skoro nie dotyczy ona nabywania nieruchomości przez cudzoziemca, a jedynie z woli ustawodawcy nabycie prawa do nieruchomości jest jednym z dalszych skutków podjęcia takiej uchwały”. Natomiast w uchwale z 20 listopada 2015 r. w sprawie III CZP 78/15 Sąd Najwyższy wskazał, że „W piśmiennictwie przeważający, a w orzecznictwie jednolity jest pogląd, że taka uchwała jest czynnością prawną. (…) Czynnością prawną jest stan faktyczny, w skład którego wchodzi co najmniej jedno oświadczenie woli, zmierzające do wywołania określonych skutków cywilnoprawnych. Nowa definicja z pewnością lepiej pozwala objąć zakresem czynności prawnej również uchwały kolegialnych organów osób prawnych, a ściślej tylko te, które wywołują skutki cywilnoprawne. Trzeba bowiem podkreślić, że podjęcie uchwały np. przez zgromadzenie spółki kapitałowej albo spółdzielni często powoduje inne skutki cywilnoprawne niż ustanowienie, zmiana lub zniesienie stosunku cywilnoprawnego. Zwrócił na to uwagę Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 18 lipca 2014 r., IV CSK 640/13 (OSNC 2015, nr 6, poz. 75) przyjmując, że uchwały zgromadzenia wspólników spółki kapitałowej są źródłem powstania, zmiany lub ustania stosunków wewnątrz spółki, w związku z czym są one wewnątrzkorporacyjnymi czynnościami prawnymi. Stwierdzenie to jest zbyt kategoryczne, zważywszy, że niektóre uchwały zgromadzenia spółki kapitałowej albo spółdzielni wykraczają poza relacje istniejące wewnątrz korporacji i odnoszą się do sytuacji prawnej osób trzecich. Tytułem przykładu można wskazać na uchwałę walnego zgromadzenia spółdzielni wyrażającą zgodę na zbycie nieruchomości (art. 38 § 1 pkt 5 PrSpółdz; zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 28 marca 2007 r., II CSK 496/06, ; w wypadku spółek kapitałowych art. 228 pkt 4 i art. 393 pkt 4 KSH). W dwóch orzeczeniach Sąd Najwyższy uznał uchwałę zgromadzenia spółki kapitałowej za wielostronną czynność prawną (wyrok z dnia 13 lutego 2004 r., II CK 438/02, OSP 2006, nr 5, poz. 53; wyrok z dnia 4 stycznia 2008 r., III CSK 238/07, Prawo Spółek 2008, nr 9, s. 55). Pogląd ten nie został jednak uzasadniony, dlatego można jedynie domyślać się, że chodziło o zwrócenie uwagi na sposób wyrażania woli przez kolegialny organ osoby prawnej. Podjęcie uchwały wiąże się z zachowaniem wymagań proceduralnych, uregulowanych w ustawie i statucie (umowie spółki) oraz związanych ze zwołaniem posiedzenia organu i obradowania na nim. Uchwała jest podejmowana w wyniku głosowania, a oddanie głosu jest niewątpliwie oświadczeniem woli członka określonego organu. Według więc omawianego poglądu, uchwała jest zapewne taką czynnością prawną, na którą składają się jednostkowe oświadczenia woli osób głosujących za wnioskiem albo - zgodnie z zasadą majoryzacji - wszystkich osób uczestniczących w głosowaniu”.

Wskazać również należy na legalną definicję nabycia nieruchomości zawartą w art. 4 ust. 3d ustawy z 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami, gdzie wskazano, że „zbywanie albo nabywanie nieruchomości - należy przez to rozumieć dokonywanie czynności prawnych, na podstawie których następuje przeniesienie własności nieruchomości lub przeniesienie prawa użytkowania wieczystego nieruchomości gruntowej albo oddanie jej w użytkowanie wieczyste.

Jak wskazano powyżej, kwestia, czy połączenie się spółek ma charakter czynności prawnej, jest sporna. W Komentarzu do Kodeksu spółek handlowych pod red. Opalskiego (2016 wyd. 1/Rodzynkiewicz wyd. 1) prezentowany jest pogląd, że konstytutywny charakter wpisu do księgi wieczystej (przeniesienia prawa z chwilą wpisu) dotyczy jedynie przeniesienia prawa użytkowania wieczystego w drodze umowy, podczas gdy przejście tego prawa na spółkę przejmującą albo powstałą przez zjednoczenie spółek następuje na podstawie innego niż umowa zdarzenia prawnego.

Zdaniem Sądu Okręgowego jednak ten pogląd jest sprzeczny z art. 4 ust. 3d ustawy z 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami, o którym była mowa powyżej.

Sąd Okręgowy w niniejszym składzie przychyla się do poglądu, zgodnie z którym podjęcie uchwały jest czynnością prawną. Przy przyjęciu tegoż założenia jednakże pojawia się drugi wyszczególniony powyżej pogląd, mianowicie czy tego rodzaju czynność jest objęta normą zawartą w art. 756 ³ kodeksu postępowania cywilnego w zw. z art. 756 ⁴ kpc.

Zgodnie z art. 756 ⁴ § 2 kpc Czynność prawna dokonana wbrew zakazowi zbywania lub obciążania nieruchomości, która ma urządzoną księgę wieczystą, albo spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu jest nieważna, jeżeli dokonano wpisu w księdze wieczystej ostrzeżenia o zakazie zbywania lub obciążania tych praw. Zatem, w przypadku przyjęcia wykładni językowej przedmiotowego przepisu, również czynność prawna polegająca na podjęciu uchwały o połączeniu spółek wbrew zakazowi zbywania lub obciążania nieruchomości, skutkuje przyjęciem nieważności tej czynności prawnej w zakresie zbycia nieruchomości (por. uchwała Sądu Najwyższego z 20 listopada 2015 r. w sprawie III CZP 80/15).

Z taką wykładnią nie zgadza się apelujący, który podniósł, że w niniejszej sprawie nie mamy do czynienia z czynnością prawną a z sukcesją uniwersalną. Pogląd ten znajduje swe poparcie w stanowisku wyrażonym przez Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z 24 stycznia 2017 r. w sprawie VI ACa 1725/15. gdzie wskazano, że „Sukcesja cywilnoprawna, to sukcesja praw i obowiązków cywilnoprawnych, która oznacza, że spółka przejmująca wstępuje z dniem połączenia we wszystkie prawa i obowiązki spółki przejmowanej (w tym także niezbywalne, np. użytkowanie, jak również prawa osobiste, znane i nieznane spółce, nie ma też obowiązku określania tych praw i obowiązków). Dla zaistnienia skutków w postaci sukcesji generalnej nie są potrzebne żadne dodatkowe czynności poza tymi, których należy dokonać w postępowaniu łączeniowym. Sukcesja uniwersalna dotyczy także sfery prawnoprocesowej. Spółka przejmująca staje się z dniem połączenia stroną postępowań sądowych, w których wcześniej uczestniczyła spółka przejmowana, niezależnie od etapu, na którym to postępowanie się znajduje”.

Jednakże, jak słusznie wskazał Sąd Apelacyjny w Gdańsku w wyroku z 17 kwietnia 2014 r. w sprawie I ACa 910/13, nie można podzielić poglądu, że sukcesja ma charakter bezwzględny i obejmuje wszelkie prawa. Mimo bowiem użycia przez ustawodawcę określenia „we wszelkie prawa i obowiązki spółki przejmowanej albo łączących się przez zawiązanie się nowej", ta generalna zasada doznaje pewnych wyjątków (art. 494 § 2 KSH). Skoro tak, to takie wyjątki należy też dopuścić w innych regulacjach prawnych.

W orzecznictwie i literaturze jako takie sytuacje wyjątkowe wskazuje się m.in. uprawnienia osobiste (aczkolwiek w tej kwestii zdania są podzielone), stosunki prawno-korporacyjne, zobowiązania wspólników (akcjonariuszy) do powtarzających się świadczeń niepieniężnych, udzielone pełnomocnictwa, koncesje itp. (por. Komentarz do Kodeksu Spółek Handlowych pod red. G. Bieńka wyd. 6/Opustil 2019 wyd. 6). Z tego też względu zasadę zawartą w art. 494 § 2 KSH określa się zasadą ograniczonej sukcesji uniwersalnej, która znajdzie zastosowanie dopiero wówczas, gdy ustawa szczególna, odnosząca się do określonych praw lub obowiązków nie reguluje dopuszczalności ich przejścia w odmienny sposób.

Reasumując, należy rozważyć, czy takim uregulowaniem szczególnym nie jest wyżej wymieniony art. 756 ^{( 3)} w zw. z art. 756 ^{( 4)} kpc (dodany ustawą z 7 kwietnia 2017 r., która weszła w życie 1 czerwca 2017 r.). W uzasadnieniu projektu ustawy z 7 kwietnia 2017 r. (druk 1185 z 2016 r.) brak jest wyjaśnienia celu takiego uregulowania (wskazano jedynie na konieczność usunięcia rozbieżności w doktrynie i orzecznictwie odnośnie tego, czy skutkiem zbycia wbrew zakazowi ma być nieważność czynności czy jej bezskuteczność). Należy jednak założyć, że celem unormowania ma być uniemożliwienie jakichkolwiek zmian podmiotowych i zamrożenie sytuacji prawnej danej nieruchomości. Podjęcie uchwały o połączeniu spółek może być ocenione jako próba dokonania zmiany podmiotowej wbrew zakazowi. Wskazać w tym miejscu należy, że zakaz wyrażony w art. 756 ^{( 4)} kpc jest w swych skutkach podobny do zakazu wyrażonego w art. 6 ust. 2 ustawy z 24 marca 1920 r. o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców (t.j. Dz. U z 2014 r. poz. 1380), na kanwie którego zapadła uchwała z 20 listopada 2015 r. w sprawie III CZP 80/15. W uzasadnieniu tej uchwały wskazano na możliwe daleko idące skutki stwierdzenia nieważności przeniesienia praw użytkowania wieczystego na spółkę przejmującą. Mianowicie wskazano, że „Jeżeli natomiast byt prawny zbywcy ustaje, bo np. osoba prawna zostaje wykreślona z rejestru, to należy rozróżnić dwa przypadki. Pierwszy występuje wówczas, gdy przedmiotem zbycia jest prawo użytkowania wieczystego. Skoro zbycie okazuje się nieskuteczne, a użytkownik wieczysty już nie istnieje i nie ma prawnej regulacji sukcesji po nim, to prawo użytkowania wieczystego jako szczególne ograniczone prawo rzeczowe wygasa. Drugi przypadek występuje natomiast wtedy, gdy przedmiotem zbycia jest prawo własności nieruchomości. Gdy zatem zbycie okazuje się nieskuteczne, a zbywcą była osoba prawna, której byt prawny ustał wskutek wykreślenia jej z rejestru, to zastosowanie znajdzie art. 25e ust. 1 KRSU. Przepis ten przewiduje, że Skarb Państwa nabywa nieodpłatnie z mocy prawa mienie pozostałe po wykreślonym z Krajowego Rejestru Sądowego podmiocie, bez względu na przyczynę wykreślenia, którym nie rozporządził przed wykreśleniem właściwy organ”.

Oznacza to, że mogłoby dojść do wywłaszczenia (i to na podstawie postanowienia zabezpieczającego, które ze swej istoty ma charakter tymczasowy), które mogłoby zostać ocenione jako wywłaszczenie sprzeczne z art. 21 ust. 2 Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej.

W literaturze i orzecznictwie prezentowane są również inne możliwe skutki uznania, że doszło do nieważnego przeniesienia prawa użytkowania wieczystego w przypadku połączenia spółek, mianowicie:

- ustanowienie kuratora dla majątku przejętej spółki tj. zastosowanie analogiae legis art. 666 § 2 kpc;

- wznowienie postępowania w sprawie wykreślenia spółki z rejestru, mające na celu wykreślenie wpisu o wykreśleniu spółki z rejestru na pdst. Art. 12 ust 3 ustawy o Krajowym Rejestrze Sądowym;

- uznanie, że pozostały majątek nie ma właściciela (jest niczyj);

- wskazanie sukcesora majątku wykreślonej spółki (tu wskazuje się na wspólników wykreślonej spółki);

(por. Jarosław Szewczyk „Zakaz nabywania nieruchomości przez cudzoziemców w kontekście przepisów o łączeniu się spółek”, Monitor Prawniczy 2012 r. n 19 oraz wyrok Sądu Najwyższego z 24 stycznia 2007 r. w sprawie III CZP 143/06).

We wszystkich jednak wyżej opisanych przypadkach dochodzi do daleko idących skutków prawnych, które de facto powodują zmiany podmiotowe w odniesieniu do osoby użytkownika wieczystego.

Biorąc pod uwagę powyższe, Sąd Okręgowy postanowił na podstawie art. 390 § 1 kpc przedstawić do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu zagadnienie prawne jak w sentencji.

SSR (del.) Joanna Karczewska SSO Grzegorz Chmiel SSO Edyta Bronowicka