Treść orzeczenia XXVIII C 60/22 - Portal Orzeczeń Sądu Okręgowego w Warszawie

XXVIII C 60/22 - postanowienie Sąd Okręgowy w Warszawie z 2023-01-27

Sygn. akt XXVIII C 60/22

POSTANOWIENIE

Dnia 27 stycznia 2023 roku

Sąd Okręgowy w Warszawie XXVIII Wydział Cywilny w składzie:

Przewodniczący: sędzia del. Michał Maj

po rozpoznaniu w dniu 27 stycznia 2023 roku w Warszawie na posiedzeniu niejawnym

sprawy z powództwa (...) spółki akcyjnej z siedzibą w W.

przeciwko B. W.

o zapłatę

postanawia:

I. na podstawie art. 267 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej zwrócić się do Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej o udzielenie odpowiedzi na pytania:

1. czy art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich oraz zasady skuteczności, równoważności i proporcjonalności należy interpretować w ten sposób, że stoją one na przeszkodzie:

a. wykładni sądowej przepisów krajowych, zgodnie z którą bieg terminu przedawnienia roszczenia przedsiębiorcy przeciwko konsumentowi o zwrot świadczeń nienależnych spełnionych na podstawie umowy, która stała się nieważna na skutek zawarcia w niej nieuczciwych warunków umownych rozpoczyna się dopiero od daty, w której konsument złożył oświadczenie, że nie wyraża zgody na utrzymanie w mocy nieuczciwego warunku, jest świadomy konsekwencji nieważności umowy i wyraża zgodę na uznanie umowy za nieważną, któremu towarzyszy wyraźne oświadczenie konsumenta, potwierdzające otrzymanie wyczerpującej informacji o wszystkich skutkach nieważności umowy, włącznie z wszystkimi roszczeniami restytucyjnymi związanymi z nieważnością umowy,

b. przepisom krajowym, które pozwalają sądowi krajowemu na uwzględnienie przedawnionego roszczenia przedsiębiorcy przeciwko konsumentowi o zwrot świadczeń nienależnych spełnionych na podstawie umowy, która stała się nieważna na skutek zawarcia w niej nieuczciwych warunków umownych, jeżeli wymagają tego względy słuszności,

2. czy art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich oraz zasady skuteczności, równoważności, proporcjonalności i pewności prawa należy interpretować w ten sposób, że stoją one na przeszkodzie wykładni sądowej przepisów krajowych, zgodnie z którą stwierdzenie nieważności umowy kredytu z powodu zawartych w niej nieuczciwych warunków umownych pozwala bankowi na dochodzenie od konsumenta należności wynikających z tego, że:

a. konsument od chwili wypłacenia mu kapitału do chwili jego zwrotu nieodpłatnie korzystał z pieniędzy banku, dzięki czemu jest wzbogacony (zaoszczędził wydatku, który musiałby w innym wypadku ponieść), natomiast bank jest w związku z tym zubożony (nie uzyskał żadnego wynagrodzenia od konsumenta, pomimo że poniósł koszty związane z udostępnieniem kapitału i utracił możliwość zainwestowania pieniędzy w inny sposób),

b. na skutek upływu czasu siła nabywcza pieniędzy stanowiących równowartość kapitału kredytu spadła, wobec czego zwrot tej kwoty w wysokości nominalnej stanowi dla banku stratę, podczas gdy konsument przeznaczył uzyskane od banku pieniądze na zakup nieruchomości, której wartość wzrosła w czasie,

II. na podstawie art. 177 § 1 pkt 3¹ k.p.c. zawiesić niniejsze postępowanie do czasu udzielenia przez Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej odpowiedzi na powyższe pytania prejudycjalne.

sędzia Michał Maj

Sygn. akt XXVIII C 60/22

UZASADNIENIE POSTANOWIENIA Z DNIA 27 STYCZNIA 2023 ROKU

- WNIOSEK O WYDANIE ORZECZENIA W TRYBIE PREJUDYCJALNYM

Dnia 27 stycznia 2023 roku

1. Sąd odsyłający.

2. Sąd Okręgowy w Warszawie XXVIII Wydział Cywilny w składzie: Przewodniczący: sędzia del. Michał Maj, adres: ulica (...), (...) W., adres do korespondencji: (...), (...) W., telefon: (...), e-mail: (...)

3. Strony w postępowaniu głównym i ich przedstawiciele.

4. Powód: (...) spółka akcyjna (adres: ulica (...), (...)-(...) W.) reprezentowany przez adwokatów Ł. H. i A. S. (adres: (...) spółka komandytowa, ul. (...), (...), (...)-(...) Ł., e-mail: (...), telefon: (...)).

5. Pozwana: B. W. (adres: ulica (...), (...)-(...) J., e-mail: (...), telefon: (...)).

6. Przedmiot sporu w postępowaniu głównym i istotne okoliczności faktyczne.

7. W dniu 6.09.2007 r. powód zawarł z pozwaną umowę kredytu hipotecznego, na podstawie której udzielił jej kredytu w kwocie 190.000 PLN za zakup nieruchomości. Kredyt był indeksowany (waloryzowany) do waluty CHF (§ 1 ust. 3). Kwota kredytu wyrażona w walucie CHF była określana na podstawie kursu kupna waluty CHF z tabeli kursowej banku z dnia i godziny uruchomienia kredytu (§ 7 ust. 1). Raty kapitałowo-odsetkowe były spłacane w złotych po uprzednim ich przeliczeniu według kursu sprzedaży CHF z tabeli kursowej banku, obowiązującego na dzień spłaty z godziny 14:50 (§ 11 ust. 4).

8. Wyżej wskazane klauzule przeliczeniowe zawarte w § 7 ust. 1 i § 11 ust. 4 umowy kredytu stanowią nieuczciwe warunki umowne, natomiast dalsze obowiązywanie umowy nie jest możliwe po ich wyłączeniu (art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13). W rezultacie, na podstawie przepisów krajowych umowa jest nieważna (art. 58 § 1 k.c. w zw. z art. 69 ust. 1 Pr. bank.), w związku z czym wszystkie świadczenia spełnione na jej podstawie stanowią świadczenia nienależne (art. 410 § 2 k.c.), a strony mogą domagać się wzajemnego zwrotu tych świadczeń (art. 405 k.c. w zw. z art. 410 § 1 k.c.). Pozwana domaga się ustalenia nieważności umowy kredytu w sprawie prowadzonej przed Sądem Okręgowym w Łodzi pod sygn. akt I C 1219/20.

9. Niniejsze postępowanie zostało zainicjowane złożonym w dniu 29.12.2021 r. przez bank przeciwko kredytobiorczyni pozwem, w którym domaga się on zasądzenia kwoty 190.000 PLN z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od dnia 16.11.2021 r. tytułem kapitału kredytu. Ponadto powód domaga się zasądzenia od pozwanej także kwoty 83.275,63 PLN z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od dnia 16.11.2021 r. tytułem zwrotu równowartości świadczenia banku polegającego na korzystaniu przez pozwaną z kapitału udostępnionego przez bank, o którą to wartość pozwana jest wzbogacona względem powoda, a powód jest zubożony, a ewentualnie (w razie nieuwzględnienia przez sąd roszczenia o zapłatę kwoty 83.275,63 PLN), powód domaga się na podstawie art. 358¹ § 3 k.c. waloryzacji żądanej kwoty 190.000 PLN i zasądzenia od pozwanej dodatkowo kwoty 73.667,83 PLN z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od dnia doręczenia pozwu pozwanej.

10. Zdaniem banku przysługujące mu roszczenie o zwrot kapitału kredytu w kwocie 190.000 PLN nie jest przedawnione, ponieważ bieg terminu przedawnienia tego roszczenia jeszcze się nie rozpoczął. Powód powołał się mianowicie na uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z dnia 7.05.2021 r., III CZP 6/21, zgodnie z którą „wystąpienie przez konsumenta z żądaniem restytucyjnym opartym na twierdzeniu o całkowitej i trwałej bezskuteczności (nieważności) umowy kredytu nie może być uznane za równoznaczne z zakończeniem stanu bezskuteczności zawieszonej tej umowy, jeżeli nie towarzyszy mu wyraźne oświadczenie konsumenta, potwierdzające otrzymanie wyczerpującej informacji”, a dopiero po złożeniu takiego świadczenia przez konsumenta zaczyna bieg termin przedawnienia roszczenia banku o zwrot spełnionego przez niego świadczenia nienależnego. Powód wskazał, że pozwana wprawdzie jest stroną postępowania przeciwko bankowi, w którym jest rozpoznawane żądanie ustalenia nieważności umowy kredytu, ale nie złożyła oświadczenia wskazującego, że została pouczona o wszystkich konsekwencjach nieważności tej umowy. Natomiast w razie gdyby sąd stwierdził, że roszczenie powoda uległo przedawnieniu, bank wnosi o nieuwzględnienie skutków przedawnienia na podstawie art. 117¹ k.c., bowiem wymagają tego względy słuszności. Mianowicie powód uznaje, że nie do zaakceptowania byłoby rozstrzygnięcie, zgodnie z którym zawarcie w umowie nieuczciwych warunków spowodowało nieważność umowy, na skutek czego kredytobiorca może odzyskać od banku zwrot wszystkich spełnionych przez siebie świadczeń, ale bank nie może odzyskać świadczeń spełnionych przez siebie.

11. Swoje roszczenie tytułem „wynagrodzenia za korzystanie z kapitału” w kwocie 83.275,63 PLN bank opiera na art. 405 k.c. w z art. 410 k.c. i uzasadnia tym, że stanowi ono zwrot wartości usługi finansowej wyświadczonej przez bank kredytobiorczyni, polegającej na czasowym udostępnieniu jej kapitału do korzystania. Bank wskazuje, że kredytobiorczyni wzbogaciła się w związku z udostępnieniem jej kapitału, ponieważ uzyskała możliwość korzystania z tego kapitału, dzięki czemu kupiła nieruchomość, której wartość z upływem czasu wzrosła, a zarazem zaoszczędziła wydatków na najem, które musiałaby pokryć, gdyby nie kupiła nieruchomości na zaspokojenie swoich potrzeb mieszkaniowych.

12. Natomiast ewentualne roszczenie o dokonanie waloryzacji kwoty 190.000 PLN (równowartości wypłaconego kapitału) i zasądzenie od pozwanej dodatkowo kwoty 73.667,83 PLN bank opiera na art. 358¹ § 3 k.c. Zdaniem banku od czasu wypłacenia pozwanej kwoty 190.000 PLN w 2008 r. doszło do istotnego obniżenia siły nabywczej pieniądza, co uzasadnia konieczność zwaloryzowania tej kwoty i w rezultacie zasądzenia od pozwanej kwoty łącznie 263.667,83 PLN, czyli sumy kwot 190.000 PLN i 73.667,83 PLN.

13. Pozwana wniosła o oddalenie powództwa, wskazując, że roszczenia powoda są bezzasadne, ponieważ nie mają one oparcia w przepisach prawa, a w szczególności pozostają one sprzeczne z przepisami dyrektywy 93/13. Ponadto pozwana podniosła zarzut przedawnienia roszczenia powoda o zapłatę kwoty 190.000 zł, wskazując, że przedawniło się ono z dniem 31.12.2019 r. Pozwana podniosła także ewentualny zarzut potrącenia co do wierzytelności powoda w kwocie 190.000 PLN z przysługującą jej wierzytelnością w kwocie 161.513,71 PLN, stanowiącą równowartość wszystkich rat kredytu uiszczonych dotychczas przez pozwaną. W przedmiocie przedawnienia roszczenia powoda o zapłatę kwoty 190.000 PLN pozwana podniosła, że do toczącego się nadal (obecnie pod sygn. akt I C 1219/20) postępowania w przedmiocie stwierdzenia nieważności zawartej przez strony umowy kredytu przystąpiła na podstawie złożonego jeszcze w 2016 r. pisemnego oświadczenia, w którym wprost wskazała: „żądam ustalenia nieważności umowy w całości” (pkt D). Oświadczenie to dotarło do pozwanego najpóźniej w dniu 12.08.2016 r., co oznacza, że w tej dacie rozpoczął bieg termin przedawnienia roszczenia powoda, który upłynął z końcem roku przypadającego 3 lata później, a zatem z upływem dnia 31.12.2019 r.

14. Właściwe przepisy prawne.

15. Przepisy polskie.

16. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.

17. Władze publiczne chronią konsumentów, użytkowników i najemców przed działaniami zagrażającymi ich zdrowiu, prywatności i bezpieczeństwu oraz przed nieuczciwymi praktykami rynkowymi. Zakres tej ochrony określa ustawa (art. 76).

18. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93, ze zm.), dalej: k.c.

19. Nie można czynić ze swego prawa użytku, który by był sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego. Takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony (art. 5).

20. Z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, roszczenia majątkowe ulegają przedawnieniu (art. 117 § 1).

21. Po upływie terminu przedawnienia ten, przeciwko komu przysługuje roszczenie, może uchylić się od jego zaspokojenia, chyba że zrzeka się korzystania z zarzutu przedawnienia. Jednakże zrzeczenie się zarzutu przedawnienia przed upływem terminu jest nieważne (art. 117 § 2).

22. W wyjątkowych przypadkach sąd może, po rozważeniu interesów stron, nie uwzględnić upływu terminu przedawnienia roszczenia przysługującego przeciwko konsumentowi, jeżeli wymagają tego względy słuszności (art. 117¹ § 1).

23. Korzystając z uprawnienia, o którym mowa w § 1, sąd powinien rozważyć w szczególności: 1) długość terminu przedawnienia; 2) długość okresu od upływu terminu przedawnienia do chwili dochodzenia roszczenia; 3) charakter okoliczności, które spowodowały niedochodzenie roszczenia przez uprawnionego, w tym wpływ zachowania zobowiązanego na opóźnienie uprawnionego w dochodzeniu roszczenia (art. 117¹ § 2).

24. Jeżeli przepis szczególny nie stanowi inaczej, termin przedawnienia wynosi sześć lat, a dla roszczeń o świadczenia okresowe oraz roszczeń związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej - trzy lata. Jednakże koniec terminu przedawnienia przypada na ostatni dzień roku kalendarzowego, chyba że termin przedawnienia jest krótszy niż dwa lata (art. 118).

25. Bieg przedawnienia rozpoczyna się od dnia, w którym roszczenie stało się wymagalne. Jeżeli wymagalność roszczenia zależy od podjęcia określonej czynności przez uprawnionego, bieg terminu rozpoczyna się od dnia, w którym roszczenie stałoby się wymagalne, gdyby uprawniony podjął czynność w najwcześniej możliwym terminie (art. 120 § 1).

26. Jeżeli przedmiotem zobowiązania od chwili jego powstania jest suma pieniężna, spełnienie świadczenia następuje przez zapłatę sumy nominalnej, chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej (art. 358¹ § 1).

27. W razie istotnej zmiany siły nabywczej pieniądza po powstaniu zobowiązania, sąd może po rozważeniu interesów stron, zgodnie z zasadami współżycia społecznego, zmienić wysokość lub sposób spełnienia świadczenia pieniężnego, chociażby były ustalone w orzeczeniu lub umowie (art. 358¹ § 3).

28. Z żądaniem zmiany wysokości lub sposobu spełnienia świadczenia pieniężnego nie może wystąpić strona prowadząca przedsiębiorstwo, jeżeli świadczenie pozostaje w związku z prowadzeniem tego przedsiębiorstwa (art. 358¹ § 4).

29. Postanowienia umowy zawieranej z konsumentem nieuzgodnione indywidualnie nie wiążą go, jeżeli kształtują jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy (niedozwolone postanowienia umowne). Nie dotyczy to postanowień określających główne świadczenia stron, w tym cenę lub wynagrodzenie, jeżeli zostały sformułowane w sposób jednoznaczny (art. 385¹ § 1).

30. Jeżeli postanowienie umowy zgodnie z § 1 nie wiąże konsumenta, strony są związane umową w pozostałym zakresie (art. 385¹ § 2).

31. Kto bez podstawy prawnej uzyskał korzyść majątkową kosztem innej osoby, obowiązany jest do wydania korzyści w naturze, a gdyby to nie było możliwe, do zwrotu jej wartości (art. 405).

32. Obowiązek wydania korzyści obejmuje nie tylko korzyść bezpośrednio uzyskaną, lecz także wszystko, co w razie zbycia, utraty lub uszkodzenia zostało uzyskane w zamian tej korzyści albo jako naprawienie szkody (art. 406).

33. Przepisy artykułów poprzedzających stosuje się w szczególności do świadczenia nienależnego (art. 410 § 1).

34. Świadczenie jest nienależne, jeżeli ten, kto je spełnił, nie był w ogóle zobowiązany lub nie był zobowiązany względem osoby, której świadczył, albo jeżeli podstawa świadczenia odpadła lub zamierzony cel świadczenia nie został osiągnięty, albo jeżeli czynność prawna zobowiązująca do świadczenia była nieważna i nie stała się ważna po spełnieniu świadczenia (art. 410 § 2).

35. Jeżeli dłużnik opóźnia się ze spełnieniem świadczenia pieniężnego, wierzyciel może żądać odsetek za czas opóźnienia, chociażby nie poniósł żadnej szkody i chociażby opóźnienie było następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi (art. 481 § 1).

36. Jeżeli stopa odsetek za opóźnienie nie była oznaczona, należą się odsetki ustawowe za opóźnienie w wysokości równej sumie stopy referencyjnej Narodowego Banku Polskiego i 5,5 punktów procentowych. Jednakże gdy wierzytelność jest oprocentowana według stopy wyższej, wierzyciel może żądać odsetek za opóźnienie według tej wyższej stopy (art. 481 § 2).

37. Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe (Dz.U. Nr 140, poz. 939, ze zm.).

38. Przez umowę kredytu bank zobowiązuje się oddać do dyspozycji kredytobiorcy na czas oznaczony w umowie kwotę środków pieniężnych z przeznaczeniem na ustalony cel, a kredytobiorca zobowiązuje się do korzystania z niej na warunkach określonych w umowie, zwrotu kwoty wykorzystanego kredytu wraz z odsetkami w oznaczonych terminach spłaty oraz zapłaty prowizji od udzielonego kredytu (art. 69 ust. 1).

39. Przepisy Unii Europejskiej.

40. Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej.

41. Dążąc do popierania interesów konsumentów i zapewnienia wysokiego poziomu ochrony konsumentów, Unia przyczynia się do ochrony zdrowia, bezpieczeństwa i interesów gospodarczych konsumentów, jak również wspierania ich prawa do informacji, edukacji i organizowania się w celu zachowania ich interesów (art. 169 ust. 1).

42. Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej.

43. Zapewnia się wysoki poziom ochrony konsumentów w politykach Unii (art. 38).

44. Dyrektywa Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich (Dz.U. 1993, L 95, s. 29 - wyd. spec. w jęz. polskim, rozdz. 15, t. 2, s. 288), dalej: dyrektywa 93/13.

45. Obowiązkiem Państw Członkowskich jest zapewnienie, aby umowy zawierane z konsumentami nie zawierały nieuczciwych warunków (motyw czwarty).

46. Państwa Członkowskie powinny zapewnić, aby nieuczciwe warunki nie były zamieszczane w umowach zawieranych przez sprzedawców lub dostawców z konsumentami oraz, jeżeli jednak takie warunki zostają w nich zawarte, aby nie były one wiążące dla konsumenta, oraz zagwarantować, żeby umowa obowiązywała strony zgodnie z zawartymi w niej postanowieniami, pod warunkiem że po wyłączeniu z umowy nieuczciwych warunków może ona nadal obowiązywać (motyw dwudziesty pierwszy).

47. Sądy i organy administracyjne Państw Członkowskich muszą mieć do swojej dyspozycji stosowne i skuteczne środki zapobiegające stałemu stosowaniu nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich (motyw dwudziesty czwarty).

48. Państwa Członkowskie stanowią, że na mocy prawa krajowego nieuczciwe warunki w umowach zawieranych przez sprzedawców lub dostawców z konsumentami nie będą wiążące dla konsumenta, a umowa w pozostałej części będzie nadal obowiązywała strony, jeżeli jest to możliwe po wyłączeniu z niej nieuczciwych warunków (art. 6 ust. 1).

49. Zarówno w interesie konsumentów, jak i konkurentów państwa członkowskie zapewnią stosowne i skuteczne środki mające na celu zapobieganie stałemu stosowaniu nieuczciwych warunków w umowach zawieranych przez sprzedawców lub dostawców z konsumentami (art. 7 ust. 1).

50. Uzasadnienie odesłania - co do związku pytania z rozstrzygnięciem sprawy przed sądem odsyłającym.

51. Sąd odsyłający wyjaśnia, że żadnych wątpliwości nie budzi fakt, że umowa kredytu zawarta przez strony zawierała nieuczciwe warunki umowne (art. 3 ust. 1 dyrektywy 93/13), po których wyłączeniu umowa nie może dalej obowiązywać (art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13). W świetle przepisów krajowych oznacza to, że umowa kredytu jest nieważna (art. 58 § 1 k.c.), a zatem strony powinny wzajemnie zwrócić sobie wszystkie świadczenia spełnione na jej podstawie (art. 405 k.c. w zw. z art. 410 § 1 k.c.). Niniejsza sprawa dotyczy roszczeń banku wobec konsumenta wynikających z nieważności umowy kredytu. W pierwszej kolejności bank domaga się od pozwanej zwrotu równowartości udostępnionego jej kapitału w wysokości nominalnej. Zasadność tego roszczenia jako takiego nie budzi wątpliwości sądu odsyłającego, gdyż z orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości wynika, że stwierdzenie nieważności umowy kredytu rodzi po stronie konsumenta obowiązek zwrotu kapitału kredytu.1 W związku z tym roszczenie takie samo w sobie pozostaje zgodne z prawem unijnym. Niemniej jednak analizy wymaga, czy takie roszczenie przedsiębiorcy może przedawniać się według zasad korzystniejszych aniżeli analogiczne roszczenia innych podmiotów.

52. Kolejnym dylematem, jaki wymaga rozstrzygnięcia, jest, czy bank może domagać się od konsumenta należności wykraczających poza zwrot kapitału w nominalnej wysokości (oraz ewentualnych odsetek ustawowych za opóźnienie, które konsument byłby zobowiązany zapłacić na podstawie art. 481 § 1 i 2 k.c. w razie nieuregulowania tej płatności w terminie). Problem ten nie został dotychczas rozstrzygnięty przez polskie sądy, gdyż orzecznictwo w tym zakresie jest rozbieżne – część sądów dopuszcza takie roszczenie,2 a część je wyklucza3 bądź ocenia jako „wątpliwe”.4 Bank stoi na stanowisku, konsument został wzbogacony w ten sposób, że przez wiele lat korzystał z kapitału banku, zaś brak możliwości dysponowania tym kapitałem przez bank oznaczał jego zubożenie. Przepisami prawa krajowego, które pozwalają na dochodzenie zwrotu bezpodstawnego wzbogacenia i świadczenia nienależnego są art. 405 k.c. i art. 410 k.c. Bezpodstawnym wzbogaceniem w rozumieniu tych przepisów jest między innymi zaoszczędzenie wydatku, nie można zatem wykluczyć, że żądanie banku może znaleźć oparcie w tych przepisach. Niezależnie od powyższego, bank mógłby żądać podwyższenia nominalnej kwoty kapitału kredytu w drodze sądowej waloryzacji na podstawie art. 358¹ § 3 k.c. w związku z istotną zmianą siły nabywczej pieniądza.

53. Podsumowując, w sytuacji, w której umowa kredytu okazuje się nieważna z powodu zawarcia w niej nieuczciwych warunków umownych, przepisy prawa polskiego dają bankowi prawo do żądania od konsumenta nie tylko zwrotu równowartości wypłaconej kwoty kredytu, ale także waloryzacji tej kwoty (art. 358¹ § 3 k.c.), a potencjalnie również zapłaty należności (wynagrodzenia lub zwrotu kosztów) z tytułu bezumownego korzystania przez konsumenta z kapitału banku (art. 405 k.c. w zw. z art. 410 § 1 k.c.). W ocenie sądu odsyłającego zachodzi istotna potrzeba dokonania analizy, czy możliwość dochodzenia tego rodzaju roszczeń nie pozostaje w sprzeczności z prawem Unii Europejskiej.

54. Sąd odsyłający zwraca uwagę, że dotychczas Trybunał Sprawiedliwości nie zajmował się materią objętą niniejszym pytaniem prejudycjalnym, choć wypowiadał się w podobnym przedmiocie.5 Zbliżonej problematyki dotyczą sprawy C-520/21 i C-756/22, z tą jednak różnicą, że obejmują ona przede wszystkim roszczenia o zapłatę należności z tytułu korzystania z kapitału, a jedynie marginalnie zagadnienia waloryzacji, które zdaniem sądu odsyłającego jest bardziej problematyczne.

55. Uzasadnienie odesłania - co do pkt 1.a.

56. Przepisy krajowe przewidują, że roszczenie przedsiębiorcy przedawnia się po upływie 3 lat na koniec roku kalendarzowego (art. 118 k.c.). W niniejszej sprawie bank dochodzi zwrotu świadczenia nienależnego, a w takim wypadku przepisy krajowe przewidują, że „bieg terminu rozpoczyna się od dnia, w którym roszczenie stałoby się wymagalne, gdyby uprawniony podjął czynność w najwcześniej możliwym terminie” (art. 120 § 1 zdanie drugie k.c.). W orzecznictwie przyjmuje się co do zasady, że zgodnie z powyższymi przepisami bieg terminu przedawnienia roszczenia o zwrot świadczenia nienależnego rozpoczyna się z chwilą spełnienia tego świadczenia lub niedługo później. Zasada ta wydaje się jednak nieadekwatna do roszczeń o zwrot świadczeń nienależnych spełnionych na podstawie umów, które okazały się nieważne na skutek zawarcia w nich niedozwolonych postanowień umownych, a zwłaszcza do umów długoterminowych, które przez wiele lat były zgodnie wykonywane przez obie strony. Skoro bowiem – jak w niniejszej sprawie - kredytobiorca przez wiele lat systematycznie spłacał raty kredytu, to trudno byłoby oczekiwać od banku, aby sam z siebie powziął wątpliwości co do tego, czy umowa kredytu jest ważna. Zupełnie nieracjonalne byłoby więc oczekiwanie od banku, aby w terminie do 3 lat od zawarcia umowy i wypłacenia kredytu (czyli w niniejszym wypadku najpóźniej w 2010 r.) pozywał o zwrot świadczenia nienależnego kredytobiorcę, który systematycznie spłacał raty kredytu. Tego rodzaju sytuacja nie tylko burzyłaby porządek gospodarczy i podkopywała wzajemne zaufanie stron, ale dodatkowo stawiałaby w trudnej sytuacji konsumentów.

57. Powyższe względy uzasadniają poszukiwanie innego zdarzenia, od którego należałoby uzależniać początek biegu terminu przedawnienia roszczenia banku o zwrot świadczenia nienależnego spełnionego na podstawie umowy, która okazała się nieważna wobec zawarcia w niej nieuczciwych warunków umownych. Zdaniem sądu odsyłającego racjonalnym wyjściem byłoby przyjęcie, że termin przedawnienia zaczyna bieg w chwili, kiedy do banku dotarło najwcześniejsze oświadczenie konsumenta wskazującego, że zarzuca on, że umowa jest nieważna lub zostały w niej zawarte nieuczciwe warunki umowne (przykładowo: reklamacja, skarga, wezwanie do zapłaty, propozycja ugodowa, a w ostateczności pozew). Ewentualnie, gdyby konsument nie podniósł tego rodzaju zarzutów, lecz umowa kredytu byłaby przedmiotem postępowania przed sądem krajowym, należałoby przyjąć, że termin przedawnienia roszczenia banku biegnie od chwili, kiedy sąd poinformował strony, że w ramach dokonywanej z urzędu kontroli stwierdził, że umowa zawiera nieuczciwe warunki umowne. Każde z powyższych zdarzeń powinno stanowić dla banku wystarczająco silny impuls nakłaniający go do weryfikacji, czy rzeczywiście zawarta przez niego umowa zawiera nieuczciwe warunki lub jest nieważna. Od tak określonej chwili bank miałby 3 lata na przeanalizowanie sytuacji i podjęcie ewentualnej decyzji o dochodzeniu roszczenia od konsumenta bądź też na doprowadzenie do zawarcia z nim ugody regulującej wzajemne roszczenia.

58. Niemniej jednak bieg terminu przedawnienia roszczenia banku o zwrot świadczenia nienależnego w omawianej sytuacji jest inaczej określany w krajowym orzecznictwie. Mianowicie Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 7.05.2021 r.6 stwierdził, że skoro konsument ma prawo w każdym czasie potwierdzić skuteczność nieuczciwych warunków zawartych w umowie przez to spowodować, że umowa będzie w całości ważna i skuteczna ze skutkiem wstecznym, to bieg terminu przedawnienia roszczenia banku o zwrot świadczenia nienależnego spełnionego na podstawie tej umowy nie może się rozpocząć, zanim konsument nie podejmie świadomej i swobodnej decyzji w tym zakresie. Co więcej, zdaniem Sądu Najwyższego nawet wniesienie przez konsumenta pozwu przeciwko bankowi opartego na twierdzeniach o nieważności umowy lub zawarciu w niej nieuczciwych warunków umownych może nie być wystarczające dla rozpoczęcia biegu terminu przedawnienia roszczenia banku. Mianowicie Sąd Najwyższy wyjaśnił, że „skonfrontowany z takim żądaniem kredytodawca może nie mieć jasności co do tego, czy formułując je, konsument był należycie poinformowany o konsekwencjach abuzywności klauzuli (np. o wszystkich roszczeniach restytucyjnych związanych z całkowitą i trwałą bezskutecznością umowy). Jest to zaś kwestia istotna, skoro decyduje o rozpoczęciu biegu przedawnienia roszczeń restytucyjnych kredytodawcy oraz możliwości postawienia ich w stan wymagalności (art. 455 k.c.) i przedstawienia do potrącenia (art. 498 § 1 k.c.). Zważywszy ponadto, że przedsiębiorca nie ma zapewnionej możliwości wglądu w informacje uzyskane przez konsumenta pozasądowo (z czym związana jest daleko idąca „swoboda dowodowa” konsumenta) i oceny ich wyczerpującego charakteru (albo choćby ryzyka związanego z tym, czy tę informację można uznać za wyczerpującą), należy uznać, iż wystąpienie przez konsumenta z żądaniem restytucyjnym opartym na twierdzeniu o całkowitej i trwałej bezskuteczności (nieważności) umowy kredytu nie może być uznane za równoznaczne z zakończeniem stanu bezskuteczności zawieszonej tej umowy, jeżeli nie towarzyszy mu wyraźne oświadczenie konsumenta, potwierdzające otrzymanie wyczerpującej informacji. Oczywiście w toku postępowania sądowego brak takiego oświadczenia może być substytuowany przez uczynienie zadość obowiązkowi informacyjnemu przez sąd, a podtrzymanie żądania restytucyjnego przez konsumenta - po uzyskaniu stosownej informacji - będzie równoznaczne z odmową potwierdzenia klauzuli i (ewentualnie) ze sprzeciwem co do udzielenia mu ochrony przed konsekwencjami całkowitej i trwałej bezskuteczności (nieważności) umowy.”

59. Sąd odsyłający ma jednak wątpliwości co do tego, czy rzeczywiście dopiero spełnienie tak daleko idących wymogów jest konieczne, aby roszczenie banku o zwrot świadczenia nienależnego rozpoczęło bieg. Przede wszystkim należy zwrócić uwagę, że z orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości wynika, że konsument ma prawo potwierdzić nieuczciwy warunek umowny, niemniej jednak nie ma on obowiązku składania oświadczenia w tym przedmiocie. Skoro zaś art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 ma charakter bezwzględnie obowiązujący, a do tego sądy krajowe mają obowiązek wyciągania wszelkich konsekwencji wynikających z zawarcia w umowach nieuczciwych warunków umownych, to należałoby raczej przyjąć, że brak jakiegokolwiek oświadczenia konsumenta oznacza, że nie wyraża on zgody na nieuczciwy warunek zawarty w umowie. Tym bardziej zatem należy przyjąć, że skoro konsument występuje przeciwko przedsiębiorcy z roszczeniem opartym na twierdzeniu, że umowa zawiera nieuczciwe warunki umowne, to jego wola jest jasna, a mianowicie nie tylko nie wyraża on zgody na wspomniane nieuczciwe warunki umowne, ale żąda on wyciągnięcia z tego konsekwencji wobec przedsiębiorcy. Natomiast jeśli dodatkowo konsument formułuje żądanie oparte na założeniu, ze umowa jest nieważna na skutek zawarcia w niej nieuczciwych warunków umownych, to wydaje się być oczywistym, że zdaje on sobie sprawę z konsekwencji nieważności umowy – tym bardziej kiedy jest od początku reprezentowany przez profesjonalnego pełnomocnika procesowego. Odmienne stanowisko wydaje się być nie do pogodzenia z art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13 oraz z zasadą skuteczności.

60. Natomiast łączenie początku biegu terminu przedawnienia roszczenia banku z datą pouczenia konsumenta przez sąd o skutkach nieważności umowy (o którym mowa w pkt 99 wyroku Trybunału Sprawiedliwości z dnia 29.04.2021 r., C‑19/20, Bank (...)) wydaje się opierać na pewnym nieporozumieniu. Sam fakt, że sąd krajowy powinien upewnić się, że konsument zna skutki nieważności umowy nie oznacza przecież, że konsument nie posiadał takich informacji zanim zostały mu one przekazane przez sąd. Odmienne zapatrywanie dopuszcza bowiem możliwość, że konsument występuje do sądu z roszczeniem, którego sam nie rozumie, co jest nie tylko nielogiczne, ale także podważa autonomię woli konsumenta i stosunek zaufania, który łączy go z jego profesjonalnym pełnomocnikiem. Ponadto skutkiem przyjęcia takiej interpretacji jest znaczne opóźnienie rozpoczęcia biegu terminu przedawnienia przedsiębiorcy o zwrot świadczenia nienależnego spełnionego na podstawie umowy, która okazała się nieważna wobec zawarcia w niej nieuczciwych warunków umownych nie tylko w stosunku do innych przedsiębiorców, ale nawet do samego konsumenta. Budzi to zatem wątpliwości nie tylko co do zgodności z zasadą skuteczności, ale także z zasadą równoważności.

61. Rozstrzygnięcie powyższego zagadnienia ma istotne znaczenie dla rozpoznania niniejszej sprawy. Mianowicie strony zawarły umowę kredytu w 2007 r. i w tym samym roku bank wypłacił kredytobiorczyni kwotę kredytu, w 2016 r. kredytobiorczyni przystąpiła do pozwu zbiorowego przeciwko bankowi, domagając się stwierdzenia nieważności umowy kredytu, a w 2021 r. bank pozwał kredytobiorczynię o zwrot kapitału kredytu. Gdyby przyjąć, że przystąpienie do pozwu zbiorowego, w którym kredytobiorczyni żądania ustalenia, że umowa kredytu jest nieważna, rozpoczęło bieg terminu przedawnienia banku, termin ten upłynąłby jeszcze w 2019 r., a zatem w dacie złożenia pozwu (czyli w 2021 r.) roszczenie banku było już przedawnione. Natomiast w razie przyjęcia, że bieg terminu przedawnienia roszczenia banku rozpoczyna się dopiero kiedy konsument złoży oświadczenie, że nie potwierdza nieuczciwych warunków umownych zawartych w umowie będąc świadomym wszystkich konsekwencji nieważności umowy kredytu i zgadza się na nie, to bieg terminu przedawnienia roszczenia banku w ogóle się nie rozpoczął, gdyż pozwana nie złożyła oświadczenia o takiej konkretnie treści.

62. Uzasadnienie odesłania - co do pkt 1.b.

63. Jak wynika z powyższych rozważań, wydaje się, że interpretacja przepisów krajowych zgodnie z celami dyrektywy 93/13 powinna prowadzić do wniosku, że w niniejszej sprawie bieg terminu przedawnienia banku rozpoczął się w 2016 r., kiedy to kredytobiorczyni przystąpiła do pozwu przeciwko bankowi, domagając się ustalenia, że umowa kredytu zawarta przez strony jest nieważna. To zaś oznaczałoby, że roszczenie banku o zwrot równowartości kapitału wypłaconego konsumentowi uległo przedawnieniu z dniem 31.12.2019 r., a zatem było już przedawnione w dacie wniesienia pozwu w niniejszej sprawie.

64. Należy tutaj wyjaśnić, że zgodnie z przepisami krajowymi upływ terminu przedawnienia jest uwzględniany przez sąd po zgłoszeniu zarzutu przedawnienia (art. 117 § 2 k.c.), aczkolwiek w szczególnych wypadkach sąd może uznać podniesienie takiego zarzutu za nadużycie prawa podmiotowego, które nie wywołuje skutków prawnych (art. 5 k.c.). Natomiast w wypadku skierowania powództwa przeciwko konsumentowi (jak w niniejszej sprawie) sąd uwzględnia przedawnienie takiego roszczenia z urzędu (art. 117 § 2¹ k.c.), aczkolwiek w wyjątkowych przypadkach może, po rozważeniu interesów stron, nie uwzględnić upływu terminu przedawnienia roszczenia przysługującego przeciwko konsumentowi, jeżeli wymagają tego względy słuszności (art. 117¹ § 1 k.c.).

65. W realiach niniejszej sprawy zastosowanie art. 117§ 1 k.c. oznaczałoby, że sąd mógłby uwzględnić roszczenie banku mimo że jest ono przedawnione, o ile stwierdzi, że zaszły przesłanki sformułowane w tym przepisie. Problem jednak w tym, że przesłanki te zostały sformułowane na wysokim poziomie ogólności, tj. sąd powinien wziąć pod uwagę „interesy stron” i „względy słuszności” oraz okoliczności wskazane w otwartym katalogu zawartym w art. 117¹ § 2 k.c.. W związku z tym sąd odsyłający zastanawia się, czy pozostawienie tak daleko idącej swobody w zakresie decyzji, czy roszczenie przedsiębiorcy o zwrot świadczenia nienależnego może zostać uwzględnione, pozostaje w zgodzie z art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13 i zasadą skuteczności. Konsekwencją tego jest bowiem postawienie konsumenta w trudnej sytuacji, ponieważ nawet mając pewność, że roszczenie przedsiębiorcy uległo przedawnieniu, nie wie on, czy takie mimo to roszczenie może zostać uwzględnione.

66. Sąd odsyłający zwraca uwagę, że cele dyrektywy 93/13 nie wydają się sprzeciwiać sytuacji, w której na skutek nieważności umowy wynikającej z zawarcia w niej nieuczciwych warunków umownych przedsiębiorca nie będzie miał możliwości skutecznego dochodzenia od konsumenta zwrotu świadczenia spełnionego na podstawie tej umowy lub równowartości tego świadczenia. Tego rodzaju sytuacja ma bowiem miejsce właśnie wówczas, kiedy roszczenie przedsiębiorcy okazuje się być przedawnione, a sąd krajowy nie dostrzega podstaw do pominięcia skutków przedawnienia. Mianowicie z orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości wynika, że „w przypadku gdyby sąd odsyłający uznał, że na podstawie właściwych przepisów prawa krajowego umowy nie mogą dalej obowiązywać po wyłączeniu z nich warunku dotyczącego ceny, art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 nie stoi na przeszkodzie ich unieważnieniu, nawet jeśli doprowadzi to do tego, że przedsiębiorca nie otrzyma żadnego wynagrodzenia za swoje usługi.”7

67. Uzasadnienie odesłania - co do pkt 2.a.

68. Dopuszczalność dochodzenia przez przedsiębiorcę wynagrodzenia za bezumowne korzystanie z kapitału od konsumenta budzi istotne wątpliwości. Nieważność umowy kredytu wynika z przyczyn, które leżą wyłącznie po stronie banku, który zawarł w tej umownie nieuczciwe warunki. Tym samym to właśnie bank powinien zostać obciążony negatywnymi konsekwencjami wynikającymi z nieważności umowy. Natomiast gdyby bank mógł dochodzić od konsumenta wynagrodzenia za korzystanie z kapitału, to oznaczałoby, że osiąga korzyści ze swojego nieuczciwego zachowania, co byłoby sprzeczne z zasadą skuteczności i naruszałoby fundamentalną regułę nemo potest commodum capere de iniuria sua propria (nikt nie może czerpać korzyści z własnego bezprawia).

69. Zezwolenie bankom na dochodzenie wynagrodzenia za bezumowne korzystanie z kapitału wydaje się także nie realizować wynikającego z art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13 efektu odstraszającego. Bank byłby bowiem poniekąd zmotywowany do zawierania w umowach nieuczciwych warunków umownych, które zapewniłyby mu dodatkowe dochody, zaś nawet w razie uznania tych warunków umownych za nieuczciwe przez sąd i stwierdzenia na tej podstawie nieważności umowy, bank uzyskałby przynajmniej zyski z tytułu wynagrodzenia za bezumowne korzystanie z kapitału. Efekt odstraszający zostałby wówczas osiągnięty jedynie wobec konsumentów, których większość prawdopodobnie zrezygnowałaby z dochodzenia swoich praw wynikających z dyrektywy 93/13, gdyby z tego powodu miał ich obciążać obowiązek zapłaty na rzecz banków wynagrodzenia w znacznej wysokości.

70. Ponadto należy wskazać, że przed etapem sporów dotyczących umów kredytu powiązanych z walutą obcą przed polskimi sądami nigdy uprzednio nie były dochodzone ani zasądzane należności z tytułu bezumownego korzystania z kapitału, a w literaturze brak było jakichkolwiek rozważań na ich temat. W polskim prawie cywilnym istniało i istnieje wprawdzie roszczenie o zapłatę wynagrodzenia za bezumowne korzystanie z rzeczy (art. 224 i 225 k.c.), lecz brak wyraźnej podstawy prawnej do domagania się analogicznej należności za korzystanie z pieniędzy. Funkcję swoistego wynagrodzenia za bezumowne korzystanie z cudzych pieniędzy pełniły natomiast ustawowe odsetki za opóźnienie (art. 481 § 1 i 2 k.c.), przy czym w wypadku świadczenia nienależnego przysługują one dopiero od daty, kiedy roszczenie takie stanie się wymagalne, to jest kiedy zubożony wezwie wzbogaconego do zapłaty (art. 455 k.c.). W opisanej sytuacji wykreowanie tego rodzaju roszczeń dopiero w ostatnim czasie wydaje się mieć na celu zniechęcenie konsumentów do egzekwowania należnych im praw i stać w sprzeczności z zasadą pewności prawa. Co więcej, przyjęcie, że prawo unijne pozwala na dochodzenie tego rodzaju należności może niejako sprowokować próby wywodzenia jeszcze dalej idących roszczeń, jak na przykład roszczenia o odszkodowanie z tytułu bezpodstawnego obciążenia nieruchomości konsumenta hipoteką zabezpieczającą roszczenia z nieważnej umowy lub o zadośćuczynienie za naruszenie dóbr osobistych (godności, dobrego imienia, prywatności itd.).

71. Należy także zauważyć, że dopuszczenie możliwości dochodzenia przez banki wynagrodzenia za bezumowne korzystanie z kapitału przeciwko konsumentom oznaczałoby, że po skierowaniu wezwania do zapłaty bank mógłby żądać od konsumenta nie tylko dwóch osobnych świadczeń (zwrotu kapitału i wynagrodzenia za korzystanie z tego kapitału), ale także ustawowych odsetek za opóźnienie od każdego z tych świadczeń. Dopuszczenie dochodzenia przez bank od konsumenta jednocześnie czterech różnych świadczeń (dwóch głównych i dwóch ubocznych) skutkowałoby powstaniem dla konsumenta znacznego obciążenia finansowego, co wydaje się kłócić nie tylko z zasadą skuteczności, ale również z zasadą proporcjonalności.

72. Omówione powody wydają się przemawiać za uznaniem, że wskazane przepisy dyrektywy 93/13 oraz zasady skuteczności, proporcjonalności i pewności prawa stoją na przeszkodzie dochodzeniu przez bank wynagrodzenia za bezumowne korzystanie przez konsumenta z kapitału. Wniosek ten należałoby uznać za jednakowy niezależnie od tego, czy bank upatruje podstawy swojego roszczenia w uzyskaniu przez konsumenta korzyści finansowej, poniesieniu przez bank kosztów udostępnienia kapitału konsumentowi czy też utraceniu przez bank potencjalnych korzyści, które mógłby osiągnąć, gdyby wykorzystał (zainwestował) udostępnione konsumentowi środki w inny sposób, w szczególności w celu udzielenia innego kredytu ( lucrum cessans).

73. Uzasadnienie odesłania - co do pkt 2.b.

74. Osobnej analizy wymaga problem, czy przepisy art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13 oraz zasady skuteczności, równoważności, proporcjonalności i pewności prawa stoją na przeszkodzie sądowej waloryzacji roszczenia banku o zwrot wypłaconego konsumentowi kapitału. Jak już wskazano wcześniej, prawo do dochodzenia przez bank zwrotu kapitału jako takiego nie budzi wątpliwości. Problemem jest jednak to, czy należność ta może zostać zwaloryzowana. Oczywistym jest bowiem, że z upływem czasu wartość nabywcza pieniądza spada, co jest odczuwalne szczególnie w ostatnim czasie, w którym poziom inflacji znacznie wzrósł (w dacie wystąpienia z niniejszym pytaniem prejudycjalnym inflacja podawana przez Główny Urząd Statystyczny wyniosła 16,6%, co stanowi poziom, który był w Polsce ostatni raz widziany około 25 lat temu). Wobec tego kwota kapitału wypłaconego konsumentowi około 16 lat temu ma obecnie znacznie mniejszą wartość, zatem zwrócenie bankowi kapitału kredytu w kwocie nominalnej będzie dla banku oznaczać realną stratę.

75. Sąd odsyłający zastanawia się, czy wykluczenie możliwości żądania przez bank waloryzacji roszczenia o zwrot kapitału kredytu pozostaje w zgodzie z celami dyrektywy 93/13 oraz zwłaszcza z zasadą proporcjonalności. Nie powinno być wątpliwości co do tego, że przedsiębiorca powinien ponieść negatywne konsekwencje związane z brakiem związania konsumenta nieuczciwymi warunkami umownymi i nie może z tego tytułu odnosić żadnych korzyści – co uzasadnia wykluczenie możliwości dochodzenia wynagrodzenia za bezumowne korzystanie z kapitału. Niemniej jednak czym innym jest zaakceptowanie sytuacji, w której przedsiębiorca ponosi realną stratę finansową. Mianowicie zwrot świadczenia w wysokości nominalnej po upływie wielu lat, w których siła nabywcza pieniądza spadała, wiązałby się z odzyskaniem przez bank środków, których rzeczywista wartość odpowiada zaledwie niewielkiej części spełnionego świadczenia.

76. Co więcej, ewentualne negatywne skutki, jakie niesie za sobą waloryzacja świadczenia przedsiębiorcy wobec konsumenta, są ograniczone. Po pierwsze, zgodnie z art. 358¹ § 3 k.c., podstawą waloryzacji jest jedynie „istotna” zmiana siły nabywczej pieniądza – co oznacza, że w normalnych warunkach konsument nie musi się obawiać, że dojdzie do sądowej waloryzacji świadczenia. Po drugie, art. 358¹ § 3 k.c. przewiduje, że rozpoznając roszczenie o waloryzację świadczenia sąd bierze pod uwagę interesy stron i zasady współżycia społecznego, co powinno gwarantować, że waloryzacja świadczenia nie będzie krzywdząca dla konsumenta. Po trzecie, waloryzacja świadczenia nie uzasadnia obciążenia całym ryzykiem spadku siły nabywczej pieniądza dłużnika, ponieważ ryzyko to powinny ponieść obie strony.8 Ponadto rozłożenie ryzyka związanego ze zmianą wartości realnej pieniądza nie musi być równomierne,9 a w wyższym stopniu należy obciążyć nim przedsiębiorcę, w tym zwłaszcza zajmującego się działalnością, z którą łączy się przewidywanie przebiegu procesów gospodarczych.10 Po czwarte, orzeczenie waloryzujące świadczenie pieniężne ma charakter konstytutywny, przez co odsetki od zasądzonej na tej podstawie kwoty należne są - co do zasady - od daty uprawomocnienia się wyroku kształtującego nowy stan prawny.11 Po piąte, prawo żądania waloryzacji własnego świadczenia przysługuje także konsumentowi. Po szóste, konsument może potrącić swoją wierzytelność z wierzytelnością banku (art. 498 § 1 k.c.), co spowoduje wygaśnięcie wierzytelności banku (art. 498 § 2 k.c.) i tym samym uniemożliwi jego waloryzację, ponieważ potrącenie wierzytelności wywołuje ten sam skutek co spełnienie świadczenia, zaś przyjęcie świadczenia (zaakceptowanie potrącenia) przez wierzyciela bez zastrzeżenia wyklucza możliwość dochodzenia przez niego sądowej waloryzacji świadczenia.12 Po siódme, należy mieć na uwadze, że konsument wykorzystał środki uzyskane od banku na zakup nieruchomości, której wartość istotnie wzrosła, a ponadto konsument mógł ją przez wiele lat wykorzystać do zaspokojenia swoich potrzeb mieszkaniowych (i w ten sposób zaoszczędzić potencjalne wydatki na wynajęcie innego lokalu) albo do wynajęcia osobom trzecim (i w ten sposób uzyskać dochody z najmu), dzięki czemu wartość uzyskanej w ten sposób korzyści majątkowej może przekraczać ewentualnie przysługujące bankowi roszczenie o waloryzację świadczenia. Podsumowując, skutki waloryzacji są znacznie mniej dolegliwe dla konsumenta aniżeli obciążenie go wynagrodzeniem za bezumowne korzystanie z kapitału, które jest dla niego wyraźnie i jednoznacznie krzywdzące.

77. Z drugiej jednak strony utrata wartości nabywczej świadczenia, która jest dla przedsiębiorcy bez wątpienia bardzo dotkliwa, może być postrzegana jako realizująca zasadę skuteczności. Mianowicie potencjalna możliwość tak znacznej straty jak opisana powyżej może skutecznie zniechęcić przedsiębiorców do stosowania nieuczciwych warunków umownych. Natomiast zapewnienie konsumenta, że nie będzie obowiązany do zwrotu przedsiębiorcy żadnego innego świadczenia niż kapitał kredytu w kwocie nominalnej będzie dla niego miało charakter gwarancyjny i lepiej zmotywuje do dochodzenia swoich słusznych praw. Ten ostatni argument uzasadnia również wniosek, że za wykluczeniem możliwości waloryzowania świadczenia przedsiębiorcy przemawia również zasada pewności prawa.

78. W końcu także zasada równoważności wydaje się sprzeciwiać dopuszczeniu dochodzenia przez przedsiębiorcę roszczenia opartego na sądowej waloryzacji świadczenia. Mianowicie przepis prawa krajowego (art. 358¹ § 4 k.c.) wyklucza dochodzenie sądowej waloryzacji świadczenia przez stronę prowadzącą przedsiębiorstwo, jeżeli świadczenie pozostaje w związku z prowadzeniem tego przedsiębiorstwa. Natomiast z krajowego orzecznictwa13 wynika, że przepis ten nie obejmuje roszczeń przedsiębiorców o zwrot świadczeń nienależnych spełnionych na podstawie nieważnych umów (uzasadnia się to tym, że żaden przedsiębiorca nie prowadzi działalności zakładającej zawieranie nieważnych umów, a wobec tego świadczenia związane z ich rozliczeniem nie pozostają w związku z prowadzeniem przedsiębiorstwa). W związku z tym, gdyby strony niniejszego postępowania zawarły ważną umowę kredytu, to w świetle art. 358¹ § 4 k.c. bank nie mógłby żądać od kredytobiorcy waloryzacji swojego świadczenia, natomiast nieważność umowy kredytu pozwala bankowi na wystąpienie z takim powództwem. To zaś oznacza zróżnicowanie sytuacji prawnej dwóch grup konsumentów na niekorzyść tych, którzy są stronami umów nieważnych z powodu zawarcia w nich nieuczciwych warunków umownych, co wydaje się stać w sprzeczności z celami dyrektywy 93/13.

79. Podsumowując, w ocenie Sądu odsyłającego, istnieją poważne racje, które przemawiają zarówno za, jak i przeciwko, uznaniu regulacji prawa krajowego dopuszczających waloryzację omawianego roszczenia przedsiębiorcy wobec konsumenta za zgodne z prawem Unii Europejskiej, choć kluczowe znaczenie wydaje się mieć tutaj zasada równoważności.

80. Uzasadnienie odesłania - co do dopuszczalności pytania.

81. Na koniec Sąd odsyłający chciałby się odnieść do spotykanego niekiedy (w tym sformułowanego w punkcie 1 pytania prejudycjalnego w sprawie C-6/22) w poglądu, że przepisy dyrektywy 93/13 nie odnoszą się w ogóle do świadczeń wynikających ze stosunków pozaumownych, a wobec tego roszczenie o zwrot świadczenia nienależnego spełnionego w wykonaniu nieważnej umowy nie jest objęte regulacją tej dyrektywy. Zdaniem Sądu odsyłającego stanowisko to wynika ze swoistego nieporozumienia. Bez wątpienia bowiem dyrektywa 93/13 dotyczy nieuczciwych warunków umownych, a zatem jeżeli stosunki pomiędzy stronami nie mają żadnego związku z zawartą pomiędzy nimi umową, ale wynikają np. z wprost z ustawy, to powyższa dyrektywa w ogóle nie znajdzie zastosowania. Jak wskazał Trybunał Sprawiedliwości, „wystarczy zauważyć, że zgodnie z art. 1 ust. 1 dyrektywy 93/13 celem tej dyrektywy jest zbliżenie przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych państw członkowskich odnoszących się do nieuczciwych warunków w umowach zawartych między przedsiębiorcą a konsumentem i że nie zawiera ona żadnych przepisów dotyczących odpowiedzialności pozaumownej.”14 Powyższa wypowiedź Trybunału Sprawiedliwości nie powinna być jednak odczytywana w oderwaniu od kontekstu, ponieważ została sformułowana w stanie faktycznym, w którym belgijski sąd odsyłający sformułował pytanie prejudycjalne dotyczące tego, czy regulacji dyrektywy 93/13 podlegają postanowienia spółki kolejowej (...), które „są uważane za mające ogólne zastosowanie ze względu na ich charakter regulacyjny” i są „opublikowanie w dzienniku urzędowym państwa”.15

82. Jednak czymś zupełnie innym jest sytuacja, w której strony zawarły umowę, w której znajdowały się nieuczciwe warunki umowne, które doprowadziły do jej nieważności. Wówczas rzecz jasna żadne roszczenie wynikające z umowy nie powstaje, skoro umowa ta w sensie prawnym nie istnieje, ale strony mają prawo domagać się zwrotu świadczeń spełnionych w wykonaniu tej umowy. Podstawą prawną tego roszczenia są oczywiście przepisy prawa krajowego regulujące zwrot świadczenia nienależnego (art. 405 k.c. w zw. z art. 410 § 1 k.c.), ale mają one zastosowanie dlatego, że strony zawarły umowę, która przez zamieszczenie w niej nieuczciwych warunków umownych okazała się nieważna, a nie dlatego, że nie zawarły umowy w ogóle.

83. W ocenie sądu odsyłającego dyrektywa 93/13 obejmuje swoją regulacją wszelkie skutki zawarcia w umowach nieuczciwych warunków, w tym także zasady rozliczenia świadczeń spełnionych w wykonaniu takich umów (również tych, które okazały się nieważne z powodu zawarcia w nich nieuczciwych warunków). Gdyby miało być inaczej, to oznaczałoby, że przepisy dyrektywy 93/13 nie sprzeciwiałyby się takiej hipotetycznej regulacji prawa krajowego, która w razie stwierdzenia nieważności umowy z powodu umieszczenia w niej niedozwolonych postanowień umownych przewidywałaby, że prawo dochodzenia zwrotu świadczenia nienależnego przysługuje przedsiębiorcy, ale nie konsumentowi bądź że termin przedawnienia roszczenia konsumenta jest radykalnie krótszy. Tymczasem już prima facie oczywistym jest, że taka regulacja stałaby w sprzeczności z art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13 i zasadą skuteczności. Stąd wniosek, że co do zasady Państwa Członkowskie mają swobodę uregulowania zasad zwrotu świadczeń nienależnych spełnionych w wykonaniu umowy, która okazała się nieważna na skutek zawarcia w niej niedozwolonych postanowień umownych, lecz zasady te nie mogą sprzeciwiać się celom dyrektywy 93/13.

84. Powyższe stanowisko znajduje oparcie w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości. Mianowicie Trybunał ten w wyroku z dnia 29.04.2021 r. wskazał, że skutki stwierdzenia przez sąd istnienia nieuczciwego warunku w umowie zawartej między przedsiębiorcą a konsumentem podlegają przepisom prawa krajowego16, o ile zapewniona zostanie ochrona zagwarantowana konsumentom przez przepisy dyrektywy 93/13.17

85. Co więcej, Trybunał Sprawiedliwości w wyroku z dnia 21.12.2016 r. wyjaśnił, że obowiązek wyłączenia przez sąd krajowy nieuczciwego warunku umownego nakazującego zapłatę kwot, które okazują się nienależne, wiąże się co do zasady z odpowiednim skutkiem restytucyjnym dotyczącym tych kwot. W istocie bowiem brak takiego skutku restytucyjnego jest w stanie podważyć skutek zniechęcający, jaki art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 w związku z art. 7 ust. 1 tej dyrektywy zamierzał powiązać ze stwierdzeniem nieuczciwego charakteru warunków znajdujących się w umowach zawieranych z konsumentami przez przedsiębiorcę. W konsekwencji, o ile do państw członkowskich należy określenie za pomocą prawa krajowego warunków, w ramach których następuje stwierdzenie nieuczciwego charakteru warunku znajdującego się w umowie i w ramach których występują konkretne skutki tego stwierdzenia, o tyle jednak takie stwierdzenie powinno umożliwić przywrócenie sytuacji prawnej i faktycznej, w jakiej konsument znajdowałby się w braku takiego nieuczciwego warunku, uzasadniając w szczególności prawo do zwrotu nienależnie nabytych ze szkodą dla konsumenta korzyści przez przedsiębiorcę w oparciu o wspomniany nieuczciwy warunek.18 Z powyższego wynika, iż art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, że sprzeciwia się on orzecznictwu krajowemu ograniczającemu w czasie skutki restytucyjne związane ze stwierdzeniem nieuczciwego charakteru – w rozumieniu art. 3 ust. 1 tej dyrektywy – warunku znajdującego się w umowie zawartej z konsumentem przez przedsiębiorcę jedynie do kwot nienależnie zapłaconych na podstawie takiego warunku po ogłoszeniu orzeczenia, w którym sąd stwierdził ów nieuczciwy charakter.19 Taka ochrona okazuje się zatem niekompletna i niewystarczająca oraz nie stanowi ani adekwatnego, ani skutecznego środka służącego zaprzestaniu stosowania takiego rodzaju warunków, w przeciwieństwie do tego, co przewiduje art. 7 ust. 1 tej dyrektywy. 20

86. Na przykładzie wyroku Trybunału Sprawiedliwości z dnia 21.12.2016 r. jest zatem widoczne, że regulacje dyrektywy 93/13 obejmują skutki braku związania stron nieuczciwymi warunkami umownymi, w tym także zasady dochodzenia wynikających stąd roszczeń restytucyjnych. W konsekwencji, regulacje dotyczące dochodzenia roszczeń restytucyjnych wynikających z nieważności umowy spowodowanej zawarciem w niej nieuczciwych warunków umownych (w prawie polskim – roszczenie o zwrot bezpodstawnego wzbogacenia lub świadczenia nienależnego) nie jest pozostawione całkowitej swobodzie Państw Członkowskich, lecz musi realizować cele dyrektywy 93/13. Wynika to z tego, że przepisy dyrektywy 93/13 nakładają na Państwa Członkowskie obowiązek zapewnienia, że nieuczciwe warunki umowne nie wiążą konsumentów wraz ze wszystkimi wynikającymi z tego konsekwencjami, co obejmuje również obowiązek zwrotu przez przedsiębiorcę wszystkich świadczeń spełnionych przez konsumenta na podstawie nieuczciwego warunku umownego.

87. Co więcej, także w późniejszym orzecznictwie Trybunał Sprawiedliwości wielokrotnie powtarzał, że obowiązek odstąpienia od stosowania przez sąd krajowy nieuczciwego warunku umowy nakazującego zapłatę kwot, które okazują się nienależne, wiąże się co do zasady z odpowiednim skutkiem restytucyjnym dotyczącym tych kwot.21 Ponadto Trybunał Sprawiedliwości kilkukrotnie stwierdził sprzeczność z przepisami dyrektywy 93/13 regulacji wewnętrznych kilku Państw Członkowskich regulujących bieg terminu przedawnienia roszczeń restytucyjnych konsumentów.22 W szczególności wyrok Trybunału Sprawiedliwości z dnia 8.09.2022 r. w sprawie C-82/21 dotyczył terminu przedawnienia roszczenia konsumenta o zwrot świadczenia nienależnego w sytuacji, w której nieważna okazała się umowa kredytu indeksowanego do waluty obcej o treści analogicznej jak w niniejszej sprawie. Z kolei wyrok Trybunału Sprawiedliwości z dnia 12.01.2023 r., C-395/21, (...) ((...)) dotyczył konsekwencji nieważności innego rodzaju umowy zawierającej nieuczciwe warunki umowne, w tym dopuszczalności dochodzenia roszczeń restytucyjnych przez przedsiębiorcę. Powyższe orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości odnosi się zatem wprost do zasad regulujących zwrot świadczeń nienależnych spełnionych w wykonaniu umów zawierających nieuczciwe warunki umowne.

88. W konsekwencji należy uznać, że zasady, na jakich przedsiębiorca dochodzi od konsumenta zwrotu świadczenia nienależnego spełnionego w wykonaniu umowy, która okazała się nieważna wobec zawarcia w niej niedozwolonych postanowień umownych, nie mogą pozostawać sprzeczne z celami dyrektywy 93/13, czego weryfikacja należy do kompetencji Trybunału Sprawiedliwości.

89. Pytanie prejudycjalne i propozycja odpowiedzi.

90. Mając powyższe na uwadze, sąd odsyłający uznał za zasadne na podstawie art. 267 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej zwrócić się do Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej o udzielenie odpowiedzi na pytania:

91. Sąd odsyłający proponuje udzielenie na pierwsze pytanie odpowiedzi pozytywnej, ponieważ sprzeczne z celami dyrektywy 93/13 wydają się być zasady prowadzące do znacznego uprzywilejowania przedsiębiorcy co do rozpoczęcia biegu terminu przedawnienia roszczenia przysługującego mu wobec konsumenta, jeżeli roszczenie to powstało w związku z nieważnością umowy spowodowaną zawarciem w niej nieuczciwych warunków umownych. Konsument ma prawo oczekiwać, że przysługujące przedsiębiorcy roszczenie przedawni się po upływie 3 lat od skierowania do tego przedsiębiorcy wezwania (ewentualnie reklamacji, propozycji zawarcia ugody lub pozwu), z którego wyraźnie wynika, że konsument zamierza dochodzić swoich roszczeń wynikających z zawarcia w jego umowie nieuczciwych warunków umownych. Odmienne stanowisko stałoby w sprzeczności z zasadami skuteczności i równoważności oraz zagrażałoby stabilności obrotu prawnego.

92. Sąd odsyłający proponuje udzielenie na pytanie nr 2.a odpowiedzi pozytywnej, ponieważ istotne racje przemawiają przeciwko możliwości dochodzenia przez przedsiębiorcę należności z tytułu korzystania przez konsumenta z jego kapitału. Mianowicie jeżeli nieważność umowy wynika z zawarcia w niej nieuczciwych warunków, a zatem z ocenianego negatywnie zachowania przedsiębiorcy, to nieuzasadnione jest, aby tego właśnie tytułu przedsiębiorca miał osiągać korzyści od pokrzywdzonego przez siebie konsumenta. Umożliwienie dochodzenia przez przedsiębiorców tego rodzaju należności oznaczałoby, że nie zostaną oni zniechęceni do stosowania nieuczciwych warunków umownych (ponieważ tak czy inaczej zagwarantują sobie osiągnięcie zysków), zaś zniechęceni zostaną w istocie konsumenci, którzy będą się obawiali dochodzenia swoich praw wynikających z dyrektywy 93/13, skoro może się to dla nich wiązać z koniecznością zapłaty należności w nieznanej i potencjalnie znacznej wysokości.

93. Natomiast rozstrzygnięcie co do pytania nr 2.b, dotyczącego dopuszczalności waloryzacji roszczenia przedsiębiorcy o zwrot świadczenia nienależnego spełnionego w wykonaniu umowy nieważnej z powodu zawarcia w niej nieuczciwych warunków umownych, sąd odsyłający pozostawia Trybunałowi Sprawiedliwości. Mianowicie istnieją istotne argumenty zarówno za jak i przeciwko dopuszczeniu możliwości dochodzenia przez przedsiębiorcę waloryzacji. Niemniej jednak kluczowe znaczenie w tym zakresie wydaje się mieć zasada równoważności – trudno bowiem uznać za sprawiedliwą sytuację, w której bank może dochodzić waloryzacji kapitału kredytu wobec konsumenta, z którym zawarł nieważną umowę, podczas gdy takie roszczenie nie przysługuje mu wobec konsumenta będącego stroną ważnej umowy kredytu.

94. Zawieszenie postępowania przed sądem odsyłającym.

95. W związku ze zwróceniem się do Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej o udzielenie odpowiedzi na niniejsze pytanie prejudycjalne, należało zawiesić postępowanie przez sądem odsyłającym na podstawie art. 177 § 1 pkt 3¹ k.p.c.

sędzia Michał Maj

1 vide wyrok Trybunału Sprawiedliwości z dnia 30.04.2014 r., C-26/13, K. i K. R., pkt 84,

2 vide:

- wyrok Sądu Okręgowego w Warszawie z dnia 22.08.2016 r., III C 1074/14,

- wyrok Sądu Okręgowego w Warszawie z dnia 26.03.2019 r., II C 485/17,

- wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11.12.2019 r., V CSK 382/18,

- wyrok wstępny Sądu Okręgowego w Gdańsku z dnia 29.06.2022 r., XV C 137/22,

3 vide:

- wyrok Sądu Okręgowego w Warszawie z dnia 5.02.2020 r., XXV C 1669/16,

- wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 20.02.2020 r., I ACa 635/19,

- wyrok Sądu Okręgowego w Warszawie z dnia 9.07.2020 r., XXV C 1050/18,

- wyrok Sądu Okręgowego w Białymstoku z dnia 19.05.2021 r., I C 609/20,

- wyrok Sądu Okręgowego w Warszawie z dnia 1.10.2021 r., XXV C 1069/20, pkt 208-221,

- wyrok Sądu Okręgowego w Warszawie z dnia 15.11.2021 r., XXV C 1436/20,

- wyrok Sądu Okręgowego w Szczecinie z dnia 24.11.2021 r., I C 843/21,

- wyrok Sądu Okręgowego w Warszawie z dnia 10.01.2022 r., XXVIII C 29/21, pkt 91-100,

- wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 12.01.2022 r., V ACa 608/21,

- wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 23.02.2022 r., V ACa 700/21,

- wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 25.05.2022 r., I ACa 545/21,

- wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 5.10.2022 r., V ACa 175/22,

- wyrok Sądu Okręgowego w Toruniu z dnia 25.11.2022 r., I C 90/22,

4 vide:

- wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 31.08.2021 r., I ACa 391/21,

- wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 23.11.2021 r. I ACa 590/21,

- wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 3.02.2022 r., I ACa 142/21,

- wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 21.02.2022 r., I ACa 103/21,

5 vide:

- wyrok Trybunału Sprawiedliwości z dnia 3.09.2009 r., C‑489/07, M., pkt 29,

- wyrok Trybunału Sprawiedliwości z dnia 15.04.2010 r., C-511/08, H. H., pkt 54-57,

- wyrok Trybunału Sprawiedliwości z dnia 27.03.2014 r., C-565/12, (...), pkt 55,

- wyrok Trybunału Sprawiedliwości z dnia 2.03.2017 r., C-568/15, (...), pkt 26,

- wyrok Trybunału Sprawiedliwości z dnia 4.06.2020 r., C‑301/18, L., pkt 37,

- wyrok Trybunału Sprawiedliwości z dnia 27.01.2021 r., C‑229/19 i C‑289/19, (...), pkt 67,

- wyrok Trybunału Sprawiedliwości z dnia 8.12.2022 r., C-625/21, (...), pkt 42,

- wyrok Trybunału Sprawiedliwości z dnia 12.01.2023 r., C-395/21,(...), pkt 68,

6 vide uchwała składu 7 sędziów Sądu Najwyższego z mocą zasady prawnej z dnia 7.05.2021 r., III CZP 6/21,

7 vide wyrok Trybunału Sprawiedliwości z dnia 12.01.2023 r., C-395/21, (...), pkt 59,

8 vide uchwała Sądu Najwyższego z dnia 8.10.1992 r., III CZP 117/92,

9 vide wyrok Sądu Najwyższego z dnia 27.02.2019 r., II CSK 17/18,

10 vide M. Załucki (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Wyd. 2, Warszawa 2019, Legalis, komentarz do art. 358^{(

1)} k.c., nb 15,

11 vide wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29.10.2010 r., I CSK 698/09,

12 vide wyrok Sądu Najwyższego z dnia 21.11.2003 r., II CK 244/02,

13 vide:

- wyrok Sądu Najwyższego z dnia 30.09.2009 r., V CSK 33/09,

- wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23.08.2012 r. II CSK 31/12,

14 vide wyrok Trybunału Sprawiedliwości z dnia 7.11.2019 r., C-349/18 - C-351/18, K., pkt 72,

15 vide wyrok Trybunału Sprawiedliwości z dnia 7.11.2019 r., C-349/18 - C-351/18, K., pkt 56,

16 vide wyrok Trybunału Sprawiedliwości z dnia 29.04.2021 r., C-19/20, Bank (...), pkt 90,

17 vide wyrok Trybunału Sprawiedliwości z dnia 29.04.2021 r., C-19/20, Bank (...), pkt 88,

18 vide wyrok Trybunału Sprawiedliwości z dnia 21.12.2016 r., C-154/15, C-307/15 i C-308/15, G. N., pkt 62-63, 66,

19 vide wyrok Trybunału Sprawiedliwości z dnia 21.12.2016 r., C-154/15, C-307/15 i C-308/15, G. N., pkt 75,

20 vide wyrok Trybunału Sprawiedliwości z dnia 21.12.2016 r., C-154/15, C-307/15 i C-308/15, G. N., pkt 72,

21 vide:

- wyrok Trybunału Sprawiedliwości z dnia 9.07.2021 r., C-698/18 i C-699/18, (...), pkt 54,

- wyrok Trybunału Sprawiedliwości z dnia 16.07.2020 r., C‑224/19 i C‑259/19, (...), pkt 53,

- wyrok Trybunału Sprawiedliwości z dnia 29.04.2021 r., C-19/20, Bank (...), pkt 51,

- wyrok Trybunału Sprawiedliwości z dnia 10.06.2021 r., C-776/19 - C-782/19, (...), pkt 37,

22 vide:

- wyrok Trybunału Sprawiedliwości z dnia 9.07.2021 r., C-698/18 i C-699/18, (...), pkt 83,

- wyrok Trybunału Sprawiedliwości z dnia 16.07.2020 r., C‑224/19 i C‑259/19, (...), pkt 92,

- wyrok Trybunału Sprawiedliwości z dnia 22.04.2021 r., C-485/19,(...), pkt 66,

- wyrok Trybunału Sprawiedliwości z dnia 10.06.2021 r., C-776/19 - C-782/19, (...), pkt 48,

- wyrok Trybunału Sprawiedliwości z dnia 8.09.2022 r., C-80/21 – C-82/21, (...), pkt 100,

Dodano: 27 marca 2023, Opublikował(a): Wioleta Żochowska
Podmiot udostępniający informację: Sąd Okręgowy w Warszawie
Osoba, która wytworzyła informację: sędzia Michał Maj
Data wytworzenia informacji: 27 stycznia 2023