Portal Orzeczeń Sądu Okręgowego w Warszawie

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 23 października 2024 r.

Sąd Okręgowy w Warszawie, XXVIII Wydział Cywilny w składzie:

Przewodniczący: Sędzia Dariusz Rutkowski

Protokolant: Mateusz Wysocki

po rozpoznaniu w dniu 9 października 2024 r. w Warszawie na rozprawie

sprawy z powództwa T. K.

przeciwko Bankowi (...) Spółki Akcyjnej z siedzibą w G.

o zapłatę i ustalenie

I.  zasądza od pozwanego Banku (...) Spółki Akcyjnej z siedzibą w G. na rzecz powoda T. K. kwotę 93 730,98 zł (dziewięćdziesiąt trzy tysiące siedemset trzydzieści złotych dziewięćdziesiąt osiem groszy) oraz kwotę 30 224,25 CHF (trzydzieści tysięcy dwieście dwadzieścia cztery franki dwadzieścia pięć centymów) wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie liczonymi od kwot:

- 93 730,98 zł oraz 20 889,43 CHF od dnia 8.10.2021 r., do dnia zapłaty,

- 9 334,82 CHF do dnia 10.11.2022 r., do dnia zapłaty;

II.  ustala, że umowa kredytu nr (...) sporządzona w dniu 9.09.2004 r., a zawarta w dniu 14.09.2004 r., pomiędzy powodowem T. K., a (...) Bankiem (...) Spółką Akcyjną z siedzibą w W. (poprzednim prawnym pozwanego Banku (...) Spółki Akcyjnej z siedzibą w G.) jest nieważna;

III.  zasądza od pozwanego na rzecz powoda kwotę 11 947 zł wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie liczonymi od dnia uprawomocnienia się niniejszego orzeczenia do dnia zapłaty

IV.  nakazuje pozwanemu Bankowi (...) Spółce Akcyjnej z siedzibą w G. aby uiścił na rzecz Skarbu Państwa (Sąd Okręgowy w Warszawie) kwotę 1928,83 zł tytułem zwrotu wydatków poniesionych tymczasowo z budżetu

XXVIII C 14187/21

UZASADNIENIE WYROKU

Strona powodowa T. K. – po zmianie powództwa pismem z dnia 9 listopada 2022 r. (k. 137-137 v.) - domagała się ustalenia, że umowa kredytu nr (...) sporządzona w dniu 9 września 2004 r., a zawarta w dniu 14 września 2004 r.– jest nieważna oraz zasądzenia wpłaconych kwot jako zwrotu nienależnego świadczenia w wysokości 93.730,98 zł oraz 30. 224,25 CHF wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie liczonymi od kwot: - 93.730,98 zł oraz 20.889,43 CHF od dnia 8 października 2021 r. do dnia zapłaty, - 9.334,82 CHF od dnia 10 listopada 2022 r. do dnia zapłaty i przyznania kosztów procesu. W pozwie podniesiono m.in., iż sporna umowa zawiera klauzule abuzywne, po usunięciu których umowa nie może dalej wiązać stron.

Pozwany Bank (...) Spółka Akcyjna z siedzibą w G. wniósł o oddalenie powództwa w całości oraz o zasądzenie kosztów postępowania na jego rzecz. W odpowiedzi na pozew podniesiono, że powodowie byli w pełni świadomi ryzyka kursowego decydując się na kredyt indeksowany do CHF. Pozwany wskazał, iż kwota kredytu wyrażona jest w CHF i nie podlega zmianom w trakcie obowiązywania umowy, zatem jest określona w sposób jednoznaczny. Zdaniem pozwanego postanowienia umowne są zgodne z prawem i nie naruszają zasady walutowości. Klauzule indeksacyjne były indywidualnie uzgadniane i są zgodne z dobrymi obyczajami i nie naruszają interesów konsumentów oraz zostały usunięte poprzez zawarcie aneksu przewidującego spłatę w CHF. Ponadto pozwany podniósł, że Sąd może usunąć marżę Banku z § 17 umowy kredytu, pozostawiając odesłanie do średniego kursu NBP. Pozwany podniósł zarzut zatrzymania.

Na rozprawie strony podtrzymały swoje stanowiska procesowe.

Sąd Okręgowy ustalił następujący stan faktyczny:

Powód T. K. w dniu 24 sierpnia 2004 r. złożył wniosek do (...) Banku (...) S.A. (poprzednik prawny pozwanego Banku) o udzielenie kredytu hipotecznego. Kredyt miał służyć na zakup mieszkania na rynku wtórnym. Jako walutę indeksacji wskazano CHF. Powód nie prowadził działalności gospodarczej w dacie składnia wniosku i zawierania umowy kredytu.

Dowód: - Wniosek o udzielenie kredytu hipotecznego k. 210-211 v.

Wraz z wnioskiem powód podpisał oświadczenie o otrzymaniu zawiadomienia dotyczącego prawa odstąpienia od umowy oraz otrzymał wzór oświadczenia o odstąpieniu.

Dowód: - Zawiadomienie z dnia 24 sierpnia 2004 r. k. 214.

Przy składaniu wniosku oraz zawieraniu umowy kredytu nie został wyjaśniony powodowi sposób ustalania kursu CHF. Nie przedstawiono mu również symulacji dotyczącej kursu CHF. Przekazany mu przy zawieraniu umowy kredytu harmonogram spłat obejmował okres kilku miesięcy. Kształtowanie się kursu CHF nie było jasne dla powoda. Przed zawarciem umowy nie udostępniono mu projektu.

Dowód: -Przesłuchanie powoda k. 425 v – 426.

Powód T. K. oraz (...) Bank (...) S.A. z siedzibą w W. zawarli w dniu 14 września 2004 r. umowę kredytu Nr (...). W myśl jej zapisów Bank udzielił powodowi kredytu w kwocie 163.944,00 zł z przeznaczeniem na zakup lokalu mieszkalnego położonego w W. przy ul. (...). Spłata kredytu miała nastąpić w 240 miesięcznych ratach kapitałowo – odsetkowych

Zgodnie z § 2 umowy kredyt oprocentowany został według zmiennej stopy procentowej, która na dzień sporządzenia umowy wynosiła 4,350 % w stosunku rocznym i stanowiła sumę marży Banku w wysokości 4,060 % oraz aktualnie obowiązującego indeksu L3 obliczanego w oparciu o LIBOR 3M (CHF). Zmiana oprocentowania miała następować wraz ze zmianami LIBOR 3M CHF poprzez obliczenie średniej arytmetycznej tego wskaźnika za okres miesiąca – co określono jako wskaźnik L3 (§ 8 umowy).

Kredyt był indeksowany kursem CHF – umowa zawierała postanowienia o przeliczeniu kwoty kredytu na CHF i z powrotem (klauzule indeksacyjne). Saldo kredytu miało być w dniu wypłaty wyrażane w walucie obcej, co do której kredyt jest indeksowany według kursu kupna waluty zgodnie z Tabelą Kursów Banku. W przypadku zaś wypłaty kredytu w transzach obowiązywał kurs kupna walut zgodnie z Tabelą Kursów obowiązującą w momencie wypłaty poszczególnych transz kredytu (§ 7 ust. 2). Spłata miała następować w złotych po przeliczeniu raty wyrażonej w CHF po kursie sprzedaży ustalonym w Tabeli Kursów banku (§ 10). Kursy kupna w Tabeli Kursów były określane w oparciu o kurs średni NBP minus marża kupna. Kursy sprzedaży w Tabeli Kursów były określane w oparciu o kurs średni NBP plus marża sprzedaży. Marże kupna/sprzedaży ustalane były raz w miesiącu. Ich wyliczenie polegało na obliczeniu różnicy pomiędzy średnimi kursami złotego do danych walut ogłoszonymi w tabeli kursów średnich NBP w przedostatnim dniu roboczym miesiąca poprzedzającego okres obowiązywania wyliczonych marż, a średnią arytmetyczną z kursów kupna/sprzedaży stosowanych do transakcji detalicznych z pięciu banków na ostatni dzień roboczy miesiąca poprzedzającego okres obowiązywania wyliczonych marż. Ww. banki to: (...) S.A., (...) S.A., Bank (...) S.A., (...) Bank S.A. i (...) Polska S.A. (§17 umowy).

Dowód: - Umowa kredytowa k. 46-49 v.

W dniu 14 września 2004 r. powód złożył do (...) Bank (...) S.A. z siedzibą w W. wniosek o wypłatę kwoty 162.000 zł. Płatność tej kwoty miała być wykonana na rzecz sprzedającego lokal mieszkalny, na którego zakup powód zaciągnął kredyt. W dniu 21 września 2004 r. Bank dokonał przelewu kwoty kredytu w wysokości 161.999,99 zł.

Dowód: - Wniosek o wypłatę k. 212, - Potwierdzenie transakcji k. 213.

W dniu 3 grudnia 2004 r. strony zawarły Aneks nr 1 do umowy kredytu, w którym zmieniły termin płatności przez określenie, że spłata kredytu wraz z odsetkami, dokonywana będzie nie później niż w 29 dniu kalendarzowym każdego miesiąca. W dniu 11 stycznia 2006 r. strony zawarły Aneks nr 2, w którym wydłużyły okres spłaty kredytu do 360 miesięcy. Aneksem z dnia 26 kwietnia 2006 r. strony zmieniły brzmienie § 2 ust. 1, § 8 (zmiana wysokości oprocentowania kredytu oraz wysokości odsetek), § 15 (odsetki za opóźnienie). Aneksem z dnia 28 czerwca 2007 r. strony dokonały zmiany umowy kredytu w zakresie zwiększenia kwoty kredytu o 11.500 zł z przeznaczeniem na cele konsumpcyjne kredytobiorcy. W dniu 18 stycznia 2011 r. strony zawarły kolejny aneks do umowy kredytu w związku z dokonaniem przez Bank ponownej wyceny nieruchomości będącej przedmiotem zabezpieczenia kredytu. Na jego mocy powód z tytułu przekroczenia dopuszczalnego wskaźnika obciążenia nieruchomości kredytem zobowiązał się do uiszczenia opłaty manipulacyjnej.

Dowód: - Aneksy do umowy k. 197 – 202.

W dniu 31 grudnia 2009 r. we wszystkie prawa i obowiązki (...) Bank S.A. wstąpił Bank (...) S.A. w G.

O koliczność bezsporna.

Od daty zawarcia umowy kurs CHF znacznie wzrósł (na datę zamknięcia rozprawy kurs wynosił ok. 4,57 PLN), co spowodowało wzrost rat i salda zadłużenia.

O koliczności znane z urzędu.

Do maja 2022 r. powód tytułem spłaty kredytu i opłat zapłacił Bankowi kwoty: - 93.730,98 zł oraz 30.224,25 CHF.

Dowód: - Zaświadczenie banku z zestawieniem spłat k. 50-54 v., - Zestawienie historii za okres 21 września 2004 r. – 21 czerwca 2022 r. k. 203-209, - Zbiorcze potwierdzenie transakcji za okres 3 lipca 2019 r. – 30 maja 2022 r. k. 143-147, - Harmonogram spłat kredytu k. 148- 149 v.

W wezwaniu do zapłaty doręczonym pozwanemu bankowi w dniu 5 maja 2021 r. pełnomocnik powodów wezwał pozwanego do zapłaty części kwot uiszczonych przez nią jako raty kredytu ze względu na zawarte w niej abuzywne klauzule przeliczeniowe – w kwocie 426.000,00 zł oraz 12.094,04 zł tytułem pobranych przez bank opłat dodatkowych.

Dowód: - Wezwanie do zapłaty k. 45-46, - Potwierdzenie doręczenia k. 48.

W dniu 23 marca 2018 r. powód złożył do Sądu Rejonowego Gdańsk – Północ w Gdańsku wniosek o zawezwanie pozwanego Banku do próby ugodowej. W dniu 21 marca 2019 r. w Sądzie odbyła się rozprawa w przedmiocie tego wniosku. Do zawarcia ugody nie doszło.

Dowód: - Wniosek o zawezwanie do próby ugodowej k. 33-37., - Zawiadomienie k. 38.

W wezwaniu do zapłaty z dnia 16 marca 2021 r. pełnomocnik powoda wezwał pozwanego do zapłaty części kwot uiszczonych przez niego jako raty kredytu i opłat ze względu na zawarte w niej abuzywne klauzule przeliczeniowe – w wysokości 93.730,98 zł oraz 20.889,43 CHF zł. Bank odmówił zadośćuczynienia temu żądaniu.

Dowód: - Wezwanie do zapłaty k. 39-40 v., - Odpowiedź Banku k. 41- 45v.

Większość okoliczności sprawy niniejszej wynikała z niekwestionowanych dokumentów prywatnych, które zostały przedstawione w należycie uwierzytelnionych kserokopiach.
W szczególności treść umowy i oświadczeń oraz wysokość dokonanych wpłat wynikała
z zaświadczeń wystawionych przez pozwany bank. Dokumenty przedstawiane przez strony były kserokopiami tych samych dokumentów.

Pozwany nie wykazał szeregu podnoszonych przez siebie okoliczności. Przede wszystkim w świetle oświadczenia o otrzymaniu wzorców umownych przez powoda trudno w ogóle mówić o indywidualnym uzgodnieniu treści umowy – poza kwotą kredytu i jego oprocentowaniem. Postanowienia umowy dotyczące indeksacji oraz określania kursów były zawarte we wzorcu umowy przygotowanym przed jej zawarciem. Zaznaczenie we wniosku waluty CHF jako waluty indeksacyjnej nie oznacza automatycznie, że została ona uzgodniona indywidualnie – co będzie jeszcze przedmiotem dalszego wywodu. Z treści dokumentów prywatnych zgłoszonych przez strony w toku postępowania oraz zeznań złożonych przez powoda T. K. wynika jednoznacznie, że w dacie składania przez niego wniosku kredytowego oraz dacie zawierania umowy kredytu, został on poinformowany jedynie o konsumenckim uprawnieniu do odstąpieniu od umowy kredytu. Bank nie przedstawił powodowi jakiejkolwiek informacji o ryzyku kursowym związanym z zawieraniem umowy kredytu indeksowanego do waluty obcej (CHF) , jak też informacji na temat mechanizmu indeksacji, przewidzianego w umowie kredytu.

Sąd pominął dowód z zeznań świadka M. K., gdyż fakty, na jakie miał być przeprowadzony ten dowód były nieistotne dla rozstrzygnięcia sprawy, tym bardziej że z wniosków dowodowych pozwanego o dopuszczenie dowodów z dokumentów – wniosku kredytowego i zawiadomienia dotyczącego prawa do odstąpienia od umowy, wynikało jednoznacznie, iż storna pozwana nie przedstawiła powodowi żadnych pouczeń odnośnie ryzyka kursowego oraz klauzul przeliczeniowych stosowanych przez nią w zawartej umowie kredytu.

Sąd pominął dowody z opinii biegłego sądowego z zakresu bankowości na okoliczności zgłoszone przez powoda oraz częściowo przez stronę pozwaną. Ponadto sąd nie wziął pod uwagę opinie biegłego przeprowadzonej na fakty wskazane przez stronę pozwaną w pkt 9 odpowiedzi na pozew (k. 157 v. – 158). Wobec stwierdzenia nieważności umowy nie było bowiem potrzeby przeliczenia wysokości świadczeń według np. innych kursów czy stóp procentowych.

Zeznania powoda należało uznać za wiarygodne, mające pełne oparcie w dowodach z dokumentów prywatnych, w tym zgłoszonych przez stronę pozwaną.

Sąd Okręgowy zważył, co następuje.

Przedmiotem sporu w niniejszej sprawie jest umowa kredytu indeksowanego. Problematyka tego rodzaju kredytów powiązanych z kursem walut obcych znalazła już szerokie odzwierciedlenie w orzecznictwie sądów powszechnych, Sądu Najwyższego oraz Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej i obecnie można mówić o utrwalonej linii orzeczniczej w tym przedmiocie. Zarzuty pozwanego stanowią nieudaną próbę polemiki z tą linią orzecznictwa, odwołującą się do argumentów już rozważonych we wcześniejszych orzeczeniach i nie wywołujących obecnie potrzeby kontroli kasacyjnej. Także wzorzec umowny stosowany przez pozwany bank był już wielokrotnie przedmiotem analizy Sądu Najwyższego.

W uzasadnieniu wyroku nie ma potrzeby i nie ma obowiązku wyrażania szczegółowego stanowiska do wszystkich poglądów prezentowanych przez strony, o ile nie miały one istotnego znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy (por. wyrok Sądu Najwyższego z 29 października 1998 r., II UKN 282/98, oraz wyrok ETPCZ z 21 lipca 2015 r. w sprawie D. przeciwko Turcji (...), Legalis 1378918). Dopuszczalne – a w świetle brzmienia art. 327 ¹ § 2 k.p.c. wręcz konieczne - jest rozprawienie się z poszczególnymi zarzutami niejako en bloc, poprzez zaprezentowanie odmiennego zapatrywania w kwestii faktów lub prawa nie pozostawiające przestrzeni dla racjonalnej obrony pozostałych zarzutów, które – przy uwzględnieniu koncepcji sądu – stają się wówczas bezprzedmiotowe (por. uzasadnienie wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 20 grudnia 2017 r., VI ACa 1651/15). Dlatego też stosownie do wymogów powołanego przepisu niniejsze uzasadnienie sporządzono w sposób możliwie zwięzły, dostosowany do powtarzalnego charakteru sprawy i pism procesowych stron.

Sporna umowa nie jest dotknięta nieważnością bezwzględną (art. 58 k.c.). Dopuszczalność zawierania umów kredytu powiązanych z kursem waluty obcej jest od dawna przyjmowana w orzecznictwie (por. wyrok SN z 27 lutego 2019 r., II CSK 19/18). Również problem zbiegu art. 353 ¹ k.c. z art. 385 ¹ § 1 k.c. został już stanowczo rozstrzygnięty. W wyroku SN z dnia 27 maja 2022 r. II CSKP 377/22 wskazano, że w zakresie naruszeń właściwości (natury) stosunku prawnego, które spełniają przesłanki określone w art. 385 ¹ k.c. - reżim niedozwolonych postanowień umownych wyłącza zastosowanie art. 58 § 1 w związku z art. 353 ¹ k.c. Z kolei w uchwale SN z dnia 28 kwietnia 2022 r. III CZP 40/22 podkreśla się, że postanowienia, w których kredytodawca jest upoważniony do jednostronnego oznaczenia kursu waluty właściwej do wyliczenia wysokości zobowiązania kredytobiorcy oraz ustalenia wysokości rat kredytu - jeżeli z treści stosunku prawnego nie wynikają obiektywne i weryfikowalne kryteria oznaczenia tego kursu – są sprzeczne z naturą stosunku prawnego kredytu indeksowanego do waluty obcej. Postanowienia takie, jeśli spełniają kryteria uznania ich za niedozwolone postanowienia umowne, nie są nieważne, lecz nie wiążą konsumenta.

Stanowisko strony powodowej jest uzasadnione w części odwołującej się do nieważności umowy kredytu na skutek usunięcia z niej opisanych wyżej abuzywnych klauzul przeliczeniowych. Zgodnie z art. 385 ¹ § 1 k.c. postanowienia umowy zawieranej z konsumentem nieuzgodnione indywidualnie nie wiążą go, jeżeli kształtują jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy. Nie dotyczy to postanowień określających główne świadczenia stron, w tym cenę lub wynagrodzenie, jeżeli zostały sformułowane w sposób jednoznaczny. Nieuzgodnione indywidualnie są te postanowienia umowy, na których treść konsument nie miał rzeczywistego wpływu. W szczególności odnosi się to do postanowień umowy przejętych z wzorca umowy zaproponowanego konsumentowi przez kontrahenta (§ 3).

W świetle art. 22 ¹ k.c. za konsumenta uważa się osobę fizyczną dokonującą z przedsiębiorcą czynności prawnej niezwiązanej bezpośrednio z jej działalnością gospodarczą lub zawodową. Rozważana w niniejszej sprawie umowa kredytu została niewątpliwie zawarta przez przedsiębiorcę – bank. Z racji braku prowadzenia działalności gospodarczej przez powodów w dacie zawarcia umowy ich status konsumentów nie był kwestionowany i nie budzi wątpliwości Sądu.

W uznania określonego postanowienia umownego jako nieuzgodnione indywidualnie, należy zbadać, czy konsument miał na treść danego postanowienia rzeczywisty wpływ. Dokonanie przez konsumenta wyboru pomiędzy różnego rodzaju umowami oferowanymi przez bank nie stanowi formy indywidualnego uzgodnienia postanowień umownych (por. wyrok SN z dnia 27 kwietnia 2023 r., (...)). Dla stwierdzenia rzeczywistego wpływu konsumenta na treść postanowień umownych nie wystarczy wykazanie, że konsument dowiedział się o treści klauzuli w odpowiednim czasie. Konieczne jest udowodnienie wspólnego ustalenia ostatecznego brzmienia klauzuli, w wyniku rzetelnych negocjacji w ramach, których konsument miał realny wpływ na treść określonego postanowienia umownego, chyba że zostało ono sformułowane przez konsumenta i włączone do umowy na jego żądanie (por. postanowienie SN z dnia 6 marca 2019 r., I CSK 462/18). W realiach sprawy niniejszej – podobnie jak w innych sprawach dotyczących umów kredytowych – taka sytuacja nie została wykazana przez pozwanego.

Brak indywidualnego uzgodnienia kwestionowanych postanowień umownych wynika już z samego sposobu zawarcia umowy kredytowej – opartego o treść stosowanego przez bank wniosku kredytowego, wzorca umowy dosłownie powielającego regulamin produktu przygotowany wyłącznie przez bank. Istotne w sprawie jest również to, że przy zawieraniu umowy kredytu z powodem bank nie udzielił mu żadnych istotnych informacji w przedmiocie ryzyka kursowego oraz klauzul przeliczeniowych, ograniczając się jedynie do pouczenia o uprawnieniu do odstąpienia konsumenckiego od umowy. Taki sposób zawierania umowy w zasadzie wyklucza możliwość indywidualnego wpływania przez konsumenta na treść powstającego stosunku prawnego - poza ustaleniem kwoty kredytu, ewentualnie wysokości marży banku wpływającej na ostateczne oprocentowanie czy pobranej prowizji. Dla wyłączenia kontroli pod kątem ewentualnej abuzywności wpływ konsumenta musi mieć charakter realny, rzeczywiście zostać mu zaoferowany, a nie polegać na teoretycznej możliwości wystąpienia z wnioskiem o zmianę określonych postanowień umowy. Nie stanowi indywidualnego uzgodnienia dokonanie wyboru przez konsumenta jednego z rodzaju umowy przedstawionej przez przedsiębiorcę. Sama decyzja co do zawarcia umowy zawierającej klauzule przeliczeniowe (którą niewątpliwie podejmował przyszły kredytobiorca) nie oznacza automatycznie, że zostały z nim one uzgodnione indywidualnie. Wybór waluty CHF (już na etapie składania wniosku) jako stanowiącej podstawę przeliczeń nie stanowi indywidualnego uzgodnienia umowy w zakresie tego rodzaju postanowienia. Zgodnie z art. 3 ust. 2 zd. 2 Dyrektywy 93/13 fakt, że niektóre aspekty warunku lub jeden szczególny warunek były negocjowane indywidualnie, nie wyłącza stosowania niniejszego artykułu do pozostałej części umowy, jeżeli ogólna ocena umowy wskazuje na to, że została ona sporządzona w formie uprzednio sformułowanej umowy standardowej. Z taką sytuacją mamy do czynienia w niniejszej sprawie. Klauzula przeliczeniowa jako wcześniej przygotowany element wzorca umownego nie mogła zostać indywidualnie uzgodniona. Kredytobiorca mógł wybrać jedynie walutę, w której kredyt był rozliczany, co wiązało się zarazem z wyborem wskaźnika określającego stopę procentową.

W orzecznictwie dotyczącym umów kredytowych, które przecież powstawało na kanwie rozmaitych wzorców umownych, wskazuje się na konieczność wyróżnienia w klauzulach przeliczeniowych postanowień dotyczących kryteriów przeliczania waluty krajowej na walutę (klauzule kursowe, spreadowe) od postanowień obciążających konsumenta negatywnymi następstwami deprecjacji waluty krajowej (klauzule ryzyka walutowego). W najczęściej spotykanym modelu kredytu opartym o kurs kupna i sprzedaży waluty wynikający z tabeli kursowej banku klauzule te są ze sobą ściśle powiązane, co ma istotne znaczenie z perspektywy oceny, czy określają one główne świadczenia stron, czy zostały sformułowane w sposób jednoznaczny, a także w płaszczyźnie możliwości utrzymania umowy w mocy na wypadek stwierdzenia abuzywności przynajmniej jednej z tych klauzul. Klauzula ryzyka walutowego nie może funkcjonować bez klauzuli kursowej określającej przeliczenie zobowiązań stron celem ustalenia wysokości ich świadczenia. Z kolei klauzula spreadowa nie ma racji bytu w umowie, w której nie zastosowano mechanizmu indeksacji i wynikającej z niego narażenia konsumenta na ryzyko kursowe (por. wyrok SN z dnia 20 lutego 2023 r. II CSKP 809/22 i powołane tam orzecznictwo). Dlatego też Sąd Okręgowy podziela pogląd, że zastrzeżone w umowie kredytu klauzule kształtujące mechanizm odniesienia do waluty obcej (klauzule przeliczeniowe, indeksacyjne) w całości określają główne świadczenia stron. Odnoszą się one bowiem bezpośrednio do elementów przedmiotowo istotnych umowy kredytu bankowego, a zatem do oddania i zwrotu sumy kredytowej, której wysokość wprost kształtują (por. wyrok SN z dnia 8 listopada 2022 r., II CSKP 1153/22, oraz powołane tam orzecznictwo TSUE i SN).

Możliwość uznania niedozwolonego charakteru postanowienia nie dotyczy postanowień określających główne świadczenia stron, jeżeli zostały sformułowane w sposób jednoznaczny (art. 385 ^{( 1)} § 1 zd. 2 k.c.). Wymóg by warunek umowny był wyrażony prostym i zrozumiałym językiem (art. 4 ust. 2 Dyrektywy 93/13) obejmuje bowiem nie tylko to by był on zrozumiały dla konsumenta z gramatycznego (językowego) punktu widzenia, ale także by umowa przedstawiała w sposób przejrzysty konkretne działania mechanizmu wymiany waluty obcej, do którego odnosi się ów warunek, a także związek między tym mechanizmem a mechanizmem przewidzianym w innych warunkach dotyczących uruchomienia kredytu, tak by konsument był w stanie oszacować, w oparciu o jednoznaczne i zrozumiałe kryteria, wypływające dla niego z tej umowy konsekwencje ekonomiczne, które mogą być trudne do udźwignięcia w przypadku spadku wartości waluty, w której otrzymuje wynagrodzenie w stosunku do waluty obcej, w której kredyt został udzielony. Ryzyko kursowe towarzyszące umowom kredytowym zawieranym na bardzo długi okres jest na tyle poważne, że decyzja kredytobiorcy podjęta w tym przedmiocie przez zaakceptowanie umowy musi być poprzedzona wykonaniem obowiązków informacyjnych przez kredytodawcę. Dlatego dla spełnienia wymogu jednoznaczności było konieczne przedstawienie nie tylko danych z okresu, kiedy nie miały miejsca zdarzenia powodujące istotne wahania kursu, lecz także przedstawienie zagrożeń będących wynikiem zdarzeń nadzwyczajnych mogących spowodować 100 - 200% wzrost kursu waluty (por. wyrok SN z dnia 27 kwietnia 2023 r., II CSKP 1027/22, oraz powołane tam orzecznictwo TSUE i SN). W odniesieniu do klauzul tego rodzaju nie jest wystarczające deklaratywne oświadczenie przez konsumenta, że został poinformowany o ryzyku walutowym i akceptuje to ryzyko (por. postanowienie TSUE z 6 grudnia 2021 r., C-670/21). Za należyte wypełnienie obowiązku informacyjnego nie można uznać również przekazania informacji przewidzianych w tzw. rekomendacji S (por. wyrok SN z dnia 13 maja 2022r., II CSKP 464/22).

Z ustalonych wyżej okoliczności faktycznych sprawy wynika, że pozwany bank nie przekazał przed zawarciem umowy jakichkolwiek informacji, które dawały pełną świadomość tego, jak duże jest ryzyko wzrostu kursu CHF do PLN i w jakich proporcjach wzrost ten może nastąpić, uwzględniając wyjątkowo długi okres związania stron umową. W takiej sytuacji przyszły kredytobiorca nie jest w stanie ocenić wysokości swojego zobowiązania, a co za tym idzie ryzyka ekonomicznego związanego z zawarciem umowy w sytuacji silnej deprecjacji waluty krajowej w stosunku do CHF. Należy zatem uznać, że wobec niewystarczającej informacji o ryzyku kursowym klauzule przeliczeniowe określające główne świadczenia stron zostały sformułowane w sposób niejednoznaczny. To zaś otwiera drogę do ich kontroli pod kątem abuzywności w rozumieniu art. 385 ¹ k.c.

Postanowienie umowne jest sprzeczne z dobrymi obyczajami, jeżeli kontrahent konsumenta, traktujący go w sposób sprawiedliwy, słuszny i uwzględniający jego prawnie uzasadnione roszczenia, nie mógłby racjonalnie spodziewać się, iż konsument ten przyjąłby takie postanowienie w drodze negocjacji indywidualnych. Natomiast w celu ustalenia, czy klauzula rażąco narusza interesy konsumenta, należy wziąć przede wszystkim pod uwagę, czy pogarsza ona jego położenie prawne w stosunku do tego, które, w braku odmiennej umowy, wynikałoby z przepisów prawa, w tym dyspozytywnych (por. uzasadnienie uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 20 czerwca 2018 r., III CZP 29/17). Rażące naruszenie interesów konsumenta oznacza nieusprawiedliwioną dysproporcję, na niekorzyść konsumenta, praw i obowiązków wynikających z umowy, skutkujące niekorzystnym ukształtowaniem jego sytuacji ekonomicznej oraz jego nierzetelne traktowanie (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 maja 2022 roku, II CSKP 464/22 i powołane tam orzecznictwo). Odnosząc się do klauzul ryzyka walutowego TSUE w wyroku z dnia 10 czerwca 2021 r. (C-776/19-C-782/19, (...)) wskazał, że w świetle większej wiedzy (m.in. o możliwych wahaniach kursu wymiany i ryzyku związanego z zaciągnięciem takiego kredytu) i większych środków, jakimi dysponuje przedsiębiorca w celu antycypowania ryzyka kursowego, które może urzeczywistnić się w dowolnym momencie w trakcie obowiązywania umowy, a także nieobjętego górnym pułapem ryzyka wahań kursów wymiany walut, jakim obciążają konsumenta postanowienia umowne, takie postanowienia mogą prowadzić do znaczącej nierównowagi, zwłaszcza jeżeli obciążają konsumenta ryzykiem nieproporcjonalnym do świadczeń i kwoty otrzymanej pożyczki. Konsument musi długoterminowo ponieść koszt zmiany kursu wymiany, w wyniku czego może znajdować się w sytuacji, w której, po pierwsze, pozostała kwota kapitału należnego w walucie spłaty, jest znacznie wyższa niż kwota pierwotnie pożyczona, a po drugie, spłacone raty miesięczne prawie wyłącznie pokrywały same odsetki (pkt 99-102). W takiej sytuacji Trybunał orzekł, że warunki umowy kredytu powodujące skutek w postaci ponoszenia nieograniczonego ryzyka kursowego przez kredytobiorcę, mogą doprowadzić do powstania znaczącej nierównowagi wynikających z tej umowy kredytu praw i obowiązków stron ze szkodą dla konsumenta, jeśli przedsiębiorca nie mógł racjonalnie oczekiwać, przestrzegając wymogu przejrzystości w stosunku do konsumenta, iż ten konsument zaakceptowałby, w następstwie indywidualnych negocjacji, nieproporcjonalne ryzyko kursowe, które wynika z takich warunków (pkt 103).

W realiach sprawy niniejszej należy przyjąć, że zamiarem racjonalnie działającego konsumenta nie jest przyjęcie nieograniczonego i nieprzewidywalnego ryzyka związanego ze zmianą kursu CHF, polegającego na niemożliwym do przewidzenia wzroście wartości podlegającego spłacie kapitału, pomimo regularnego spłacania rat w oczekiwanej przez bank wysokości. Niezależnie od aktualnego kursu bank jest w stanie uzyskać świadczenie zastrzeżone dla siebie w umowie, tymczasem ciężar spełnienia tego świadczenia spoczywa wyłącznie na konsumencie. To stanowi nieusprawiedliwioną dysproporcję praw i obowiązków konsumenta na jego niekorzyść, a zatem stanowi o naruszeniu jego interesów. Znaczące – niekiedy nawet dwukrotne – zwiększenie salda zadłużenia w PLN i związane z tym proporcjonalne powiększenie należności odsetkowych nakazują określić to naruszenie jako rażące. Zatem nie sposób uznać, że należycie poinformowany konsument w drodze indywidualnych negocjacji przyjąłby na siebie ryzyko zwiększenia kapitału pozostającego do spłaty (wyrażonego w PLN) pomimo upływu 25 czy 30% czasu trwania umowy. Natomiast obciążenie konsumenta takim ryzykiem przez przedsiębiorcę dysponującego znacznie szerszą wiedzą w zakresie zmienności kursów jest równoznaczne z nierzetelnym traktowaniem konsumenta. Tym samym w ocenie Sądu Okręgowego klauzule przeliczeniowe wypełniają obie przesłanki abuzywności.

Zgodnie z art. 385 ^{( 1)} § 2 k.c., jeżeli niedozwolone postanowienie umowne nie wiąże konsumenta, strony są związane umową w pozostałym zakresie. Przepis ten nawiązuje do art. 6 ust. 1 Dyrektywy 93/13, zgodnie z którym umowa po uznaniu za niewiążące nieuczciwych warunków obowiązuje strony w pozostałej części, jeśli jest to możliwe po ich wyłączeniu. W przypadku umowy kredytu wyłączenie rozważanych klauzul jako abuzywnych i zarazem określających główne świadczenia stron powoduje upadek tej umowy ze skutkiem ex tunc, gdyż pominiętych postanowień umownych nie da się zastąpić innymi (por. wyrok SN z dnia 31 stycznia 2023 r. II CSKP 941/22). Wyłączenie tych klauzul oznacza wyeliminowanie ryzyka kursowego charakterystycznego dla umowy kredytu powiązanego z kursem waluty obcej oraz uzasadniającego powiązanie stawki oprocentowania ze stawką LIBOR (SARON). Tak daleko idące przekształcenie umowy prowadzi do wniosku, że należy ją uznać za umowę o odmiennej istocie i charakterze, choćby nadal chodziło tu tylko o inny podtyp czy wariant umowy kredytu. Oznacza to z kolei, że po wyeliminowaniu tego rodzaju klauzul utrzymanie umowy o charakterze zamierzonym przez strony nie jest możliwe, co przemawia za jej całkowitą nieważnością (por. wyrok SN z dnia 26 stycznia 2023 r., II CSKP 722/22). Zatem również w realiach niniejszej sprawy usunięcie z umowy zakwestionowanych postanowień, inkorporujących ryzyko kursowe, musi prowadzić do stwierdzenia nieważności umowy.

Zdaniem Sądu Okręgowego w realiach sprawy niniejszej nietrafne jest stanowisko, zgodnie z którym już abuzywność postanowienia dotyczącego naliczania marży przy ustalaniu kursu waluty skutkuje upadkiem umowy. W orzecznictwie dotyczącym umów kredytowych, które przecież powstawało na kanwie rozmaitych wzorców umownych, wskazuje się na konieczność wyróżnienia w klauzulach indeksacyjnych postanowień dotyczących kryteriów przeliczania waluty krajowej na walutę indeksacji (klauzule kursowe, spreadowe) od postanowień obciążających konsumenta negatywnymi następstwami deprecjacji waluty krajowej (klauzule ryzyka walutowego). W najczęściej spotykanym modelu indeksacji opartym o kurs kupna i sprzedaży waluty wynikający z tabeli kursowej banku klauzule te są ze sobą ściśle powiązane, co ma istotne znaczenie z perspektywy oceny, czy określają one główne świadczenia stron, czy zostały sformułowane w sposób jednoznaczny, a także w płaszczyźnie możliwości utrzymania umowy w mocy na wypadek stwierdzenia abuzywności przynajmniej jednej z tych klauzul. Klauzula ryzyka walutowego nie może funkcjonować bez klauzuli kursowej określającej przeliczenie zobowiązań stron celem ustalenia wysokości ich świadczenia. Z kolei klauzula spreadowa nie ma racji bytu w umowie, w której nie zastosowano mechanizmu indeksacji i wynikającej z niego na-rażenia konsumenta na ryzyko kursowe (por. wyrok SN z dnia 20 lutego 2023 r. II CSKP 809/22 i powołane tam orzecznictwo). W takiej sytuacji usunięcie z umowy na skutek abuzywności klauzuli spreadowej skutkuje pośrednio usunięciem klauzuli indeksacyjnej w całości, zniesieniem obciążenia kredytobiorcy ryzykiem kursowym, a w konsekwencji nieważnością umowy w całości (por. wyrok TSUE z 3 października 2019 r. C-260/18, pkt 44).

Jednakże klauzule indeksacyjne zawarte we wzorcu umowy pozwanego banku zostały sformułowane w odmienny sposób: kurs banku jest ustalany w oparciu o kurs średni NBP, do którego dodaje się (lub odejmuje) marżę banku (mechanizm jej wyliczania został zawarty w § 17 ust. 5 umowy). W wyroku C-19/20 TSUE wskazał dwa elementy składające się na wykładnię art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13 w takiej sytuacji. Z jednej strony powołane przepisy nie stoją one na przeszkodzie temu, by sąd krajowy usunął jedynie nieuczciwy element warunku umowy zawartej między przedsiębiorcą a konsumentem w wypadku, gdy zniechęcający cel tej dyrektywy jest realizowany przez krajowe przepisy ustawowe regulujące korzystanie z niego, o ile element ten stanowi odrębne zobowiązanie umowne, które może być przedmiotem indywidualnej kontroli pod kątem nieuczciwego charakteru. Z drugiej strony, przepisy te stoją na przeszkodzie temu, by sąd odsyłający usunął jedynie nieuczciwy element warunku umowy zawartej między przedsiębiorcą a konsumentem, jeżeli takie usunięcie sprowadzałoby się do zmiany treści tego warunku poprzez zmianę jego istoty, czego zbadanie należy do tego sądu. W ocenie Sądu Okręgowego istotą warunku ryzyka kursowego (klauzuli indeksacyjnej) jest obciążenie kredytobiorcy ryzykiem walutowym po dokonaniu przeliczenia na walutę obcą – niezależnie od rodzaju kursu czy pobranej marży. Istotą kredytu indeksowanego nie jest pobieranie spreadu, ale indeksacja. Umowa kredytu indeksowanego zakładająca przeliczenia po kursie średnim NBP w pełni zachowuje swój charakter, czego najlepszym dowodem było występowanie takich umów w obrocie (choć zostały one wyparte przez umowy przewidujące pobieranie spreadu – zapewne ze względu na możliwość generowania dodatkowego przychodu dla banku). Dlatego właśnie postanowienie przewidujące pobieranie marży (zawarte w § 17 ust. 3 i 4 umowy) należy uznać za odrębne zobowiązanie umowne.

W orzecznictwie Sądu Najwyższego – zasługującym już w pełni na miano ugruntowanego - przyjmuje się, że klauzula pozwalająca na swobodę decyzyjną banku przy kształtowaniu kursu waluty obcej jest klauzulą niedozwoloną, kształtując prawa i obowiązki konsumenta w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy (por. postanowienie SN z 13 października 2023 r. I CSK 3281/23 i powołane tam liczne orzecznictwo). Zarówno przeliczenie kwoty kredytu na CHF w chwili jego wypłaty, jak i przeliczenie z CHF na PLN w chwili wymagalności poszczególnych rat, służy bowiem określeniu wysokości świadczenia konsumenta. Postanowienia umowne uprawniające bank do jednostronnego ustalania kursów walut poprzez odesłanie do tabeli kursowej są nietransparentne, pozwalają bowiem bankowi na arbitralne kształtowanie kursów walut, a tym samym zapewniają mu swobodę decyzyjną odnoście do wysokości kosztów kredytu obciążających konsumenta (por. wyrok SN z dnia 20 lutego 2023 r. II CSKP 809/22). Zgodnie z zasadą dobrych obyczajów koszty wynikające z zawartej z konsumentem umowy, powinny być możliwe do przewidzenia. Jest tak także wtedy, gdy swoboda banku w ustaleniu wysokości kursu jest w jakiś sposób ograniczona, przez wprowadzenie pewnych elementów obiektywnych przy jego określaniu, jeżeli nie precyzuje ona wszystkich czynników ustalanych przez bank w celu oznaczenia kursu wymiany. Natomiast jednostronne ustalenie kursu stosowanego przy przeliczeniach salda i raty kredytu do waluty indeksacji pozwalało także pozwanemu kształtować swobodnie wysokość marży kursowej (spreadu walutowego), co stanowiło dla niego dodatkową korzyść (por. wyrok SN z dnia 8 listopada 2022 r., II CSKP 1153/22 oraz powołane tam orzecznictwo SN i TSUE).

Abuzywny charakter postanowienia dotyczącego marży banku nakazuje wyeliminowanie z umowy tego postanowienia. Inaczej jednak niż w większości umów kredytu indeksowanego nie doprowadzi to do niemożliwości określenia kursu, po jakim ma zostać dokonane przeliczenie, a dalej – do usunięcia z umowy całej klauzuli indeksacyjnej, a więc i do zniweczenia warunku ryzyka kursowego. Umowa już od chwili jej zawarcia posiadała odesłanie do kursu średniego NBP, który przejmuje funkcję kursu określanego przez bank. Tym samym orzecznictwo dotyczące uzupełnienia luki w umowie powstałej poprzez usunięcie odesłania do tabeli kursów banku nie znajdzie zastosowania w sprawie niniejszej. W konsekwencji należy uznać, że sama abuzywność postanowień o marży (klauzul spreadowych) – inaczej niż w przypadku większości umów – nie prowadzi do nieważności umowy. Taka nieważność może nastąpić dopiero po usunięciu klauzuli indeksacyjnej w całości – co ma miejsce w niniejszej sprawie.

Powództwo okazało się uzasadnione w zakresie żądania zapłaty. Zgodnie z art. 405 k.c. kto bez podstawy prawnej uzyskał korzyść majątkową kosztem innej osoby, obowiązany jest do wydania korzyści w naturze, a gdyby to nie było możliwe, do zwrotu jej wartości. Przepis ten stosuje się do świadczeń nienależnych, a więc m.in. spełnionych na podstawie nieważnej czynności prawnej (art. 410 §§ 1 i 2 k.c.) W umowie kredytu świadczenia spełniają zarówno kredytodawca jak i kredytobiorca, zatem w razie stwierdzenia nieważności umowy stronom przysługują niezależne od siebie roszczenia o zwrot spełnionych świadczeń. Pogląd ten został wyrażony w uchwale SN z dnia 16 lutego 2021 r., III CZP 11/20, oraz uchwale 7 sędziów SN z dnia 6 maja 2021 r., III CZP 6/21. Również najnowsze orzecznictwo SN w pełni podziela to stanowisko (por. wyrok SN z 16 maja 2023 r. II CSKP 1042/22 oraz z 25 maja 2023 r. II CSKP 1311/22). Tego rodzaju świadczenia nie są traktowane jako czyniące zadość zasadom współżycia społecznego w rozumieniu art. 411 pkt. 2 k.c., brak zatem podstaw do ich zachowania przez wzbogaconą stronę (por. postanowienie SN z 20 września 2023 r. I CSK 5756/22 i powołane tam wcześniejsze orzecznictwo). Sąd Okręgowy w pełni podziela powyższą argumentację.

Jeżeli dłużnik opóźnia się ze spełnieniem świadczenia pieniężnego, wierzyciel może żądać za czas opóźnienia w wysokości odsetek ustawowych za opóźnienie (art. 481 §§ 1 i 2 k.c.). Dotychczasowe orzecznictwo wskazywało, że roszczenia z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia mają charakter bezterminowy, a zatem stosownie do art. 455 k.c. stają się wymagalne dopiero po wezwaniu dłużnika do zapłaty. W odniesieniu do umowy kredytu, która na skutek zawartych w niej abuzywnych postanowień okazała się nieważna, Sąd Najwyższy wskazał w przywołanej już uchwale 7 sędziów z dnia 6 maja 2021 r. III CZP 6/21, że zgodnie z art. 385 ¹ § 1 k.c. niedozwolone postanowienie umowne nie wiąże konsumenta ex lege i ex tunc, zaś wskazany przepis ustanawia w stosunku do tego rodzaju postanowień sankcję bezskuteczności zawieszonej. W konsekwencji roszczenie kredytobiorcy-konsumenta może stać się wymagalne dopiero po złożeniu przez niego oświadczenia w przedmiocie odmówienia zgody na skuteczność zakwestionowanego postanowienia i ze świadomością skutków tej czynności wynikającą z otrzymanego od sądu pouczenia. Jednakże w świetle najnowszych judykatów Trybunału Sprawiedliwości UE pogląd ten należy uznać za nietrafny. W wyroku z dnia 7 grudnia 2023 r. C-140/22 TSUE wskazał, że przepisy dyrektywy 93/13 stoją na przeszkodzie wykładni sądowej prawa krajowego, zgodnie z którą wykonywanie praw konsumenta jest uzależnione od złożenia przez tego konsumenta przed sądem oświadczenia, w którym twierdzi on, po pierwsze, że nie wyraża zgody na utrzymanie w mocy tego warunku, po drugie, że jest świadomy z jednej strony faktu, że nieważność wspomnianego warunku pociąga za sobą nieważność wspomnianej umowy, a z drugiej – konsekwencji tego uznania nieważności, i po trzecie, że wyraża zgodę na uznanie tej umowy za nieważną. Potwierdzając wskazywane wcześniej prawo konsumenta do przywrócenia skuteczności nieuczciwemu warunkowi TSUE zauważa, że dla uznania takiego warunku za niewiążący konsumenta wystarczający jest brak sprzeciwu konsumenta (pkt. 55), zaś możliwość podjęcia czynności, która stanowi zrzeczenie się możliwości powołania się na ochronę przewidzianą w dyrektywie 93/13, sama w sobie oznacza, że konsument korzysta od razu z tej ochrony (pkt. 57). Konieczność złożenie sformalizowanego oświadczenia mogłaby zdaniem TSUE podważyć odstraszający skutek dyrektywy (pkt 61) oraz uniemożliwiałaby realizację wyłączenia stosowania nieuczciwych warunków z urzędu (pkt 60).

Zdaniem Sądu Okręgowego za zrzeczenie się potwierdzenia skuteczności niedozwolonego postanowienia umownego może być traktowana każda czynność nakierowana na uzyskanie ochrony konsumenta przewidzianej w przepisach implementujących dyrektywę 93/13. Skoro w odniesieniu do klauzul przeliczeniowych w umowie kredytu zastosowanie ochrony konsumenta i niezwiązanie tymi postanowieniami będzie oznaczać stwierdzenie nieważności umowy, to powołanie się na tego rodzaju nieważność wobec przedsiębiorcy będzie stanowić dorozumianą rezygnację z możliwości potwierdzenia skuteczności takich klauzul. Tym samym za czynność tego rodzaju można uznać zarówno wezwanie do zapłaty, jak i pozew – o ile zawierają one uzasadnienie powołujące się na niedozwolony charakter postanowień. Wydanie wyroku TSUE z 3 października 2019 r. w sprawie C-260/18 nakazywało bankom liczyć się z upadkiem tego rodzaju umów (ich nieważnością) i koniecznością zwrotu pobranych świadczeń. Po tej dacie bank nie mógł mieć żadnych wątpliwości co do tego, że wzywający do zapłaty lub wnoszący pozew kredytobiorca nie sanuje postanowień przeliczeniowych. Powinien tym samym liczyć z koniecznością zwrotu świadczenia, nawet jeśli nadal kwestionował roszczenie co do zasady.

W realiach sprawy powód powołał się na zawezwanie do próby ugodowej oraz wezwanie do zapłaty kwoty dochodzonej pozwem. Ponieważ żądanie zapłaty wynikało z zarzutu nieważności umowy wynikającej z abuzywności postanowień przeliczeniowych, zawezwanie do próby ugodowej oraz wezwanie mogły być traktowane jako jednoznaczne zrzeczenie się uprawnień do potwierdzenia skuteczności umowy. To nakazywało zasądzenie roszczenia odsetkowego zgodnie z żądaniem pozwu oraz pisma rozszerzającego powództwo w zakresie żądania zapłaty.

Wobec uznania umowy za nieważną, żądanie ustalenia zasługiwało na uwzględnienie. Zgodnie z art. 189 k.p.c. powód może żądać ustalenia przez sąd istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa, gdy ma w tym interes prawny. Jak wskazuje Sąd Najwyższy (por. wyrok z dnia 28 lipca 2023 r., II CSKP 611/22, i powołane tam wcześniejsze orzecznictwo) w sprawach kredytowych pojęcie to należy postrzegać elastycznie, z uwzględnieniem celowościowej wykładni tego pojęcia, szeroko pojmowanego dostępu do sądów oraz konkretnych okoliczności sprawy. Powód zachowuje interes prawny w zgłoszeniu powództwa o ustalenie nieistnienia (nieważności) stosunku prawnego, jeżeli mimo przysługującego mu powództwa o świadczenie na podstawie spornego stosunku prawnego ze stosunku tego wynikają inne, dalej idące skutki, których dochodzenie w drodze powództwa o zapłatę nie jest możliwe lub aktualne. W takich stanach faktycznych jedynie powództwo o ustalenie nieistnienia tego stosunku prawnego może w pełny sposób zaspokoić interes prawny powoda, zapobiec potencjalnym sporom między stronami na przyszłość, a zatem w definitywny sposób rozstrzygnąć niepewną sytuację prawną związaną ze spornym stosunkiem prawnym. Takie stanowisko w nawiązaniu do prawa europejskiego potwierdził wyrok TSUE z dnia 23 listopada 2023 r. C-321/22. Taka sytuacja występuje w sprawie niniejszej: kredyt nie został dotąd spłacony w całości, dlatego już z tej przyczyny nie można twierdzić, że spór między stronami może być rozstrzygnięty przez wniesienie powództwa o świadczenie. Dopiero ustalenie nieważności umowy (nieistnienia stosunku prawnego wynikającego z umowy) ze skutkami określonymi w art. 365 § 1 k.p.c. zniesie niepewność prawną co do związania stron umową i konieczności realizacji obowiązków kontraktowych, w tym w szczególności płatności rat kredytowo - odsetkowych, których termin wymagalności jeszcze nie nastąpił. Przesądzi zatem, że strony powinny przeprowadzić wzajemne rozliczenia na skutek stwierdzenia nieważności łączącego ich stosunku prawnego, co ma również znaczenie dla oceny zabezpieczenia hipotecznego.

Podniesiony przez pozwanego zarzut zatrzymania nie mógł zostać uwzględniony. Zdaniem Sądu Okręgowego kredytodawcy nie przysługuje w stosunku do konsumenta prawo zatrzymania. Jeżeli wskutek odstąpienia od umowy strony mają dokonać zwrotu świadczeń wzajemnych, każdej z nich przysługuje prawo zatrzymania, dopóki druga strona nie zaofiaruje zwrotu otrzymanego świadczenia albo nie zabezpieczy roszczenia o zwrot (art. 496 k.c.). Przepis ten stosuje się odpowiednio do nieważności umowy (art. 497 k.c.). W myśl art. 487 § 2 k.c. umowa jest wzajemna, gdy obie strony zobowiązują się w taki sposób, że świadczenie jednej z nich ma być odpowiednikiem świadczenia drugiej. Charakter umowy kredytu jako umowy wzajemnej jest ciągle sporny w orzecznictwie. Jednakże zdaniem Sądu Okręgowego instytucja prawa zatrzymania nie znajdzie zastosowania wobec konsumentów. W sytuacji nieważności umowy kredytu przedsiębiorca (bank) nie może powołać się na prawo zatrzymania, ponieważ to prowadziłoby do uzależnienia zwrotu kwot należnych ze względu na skutki restytucyjne nieuczciwego charakteru warunków umowy od równoczesnego zaofiarowania przez konsumenta zwrotu albo zabezpieczenia zwrotu całości świadczenia otrzymanego od banku, a przez to ograniczałoby skutek restytucyjny przepisów konsumenckich (por. postanowienie TSUE z 8 maja 2024 r., C-424/22). W szczególności wykonanie prawa zatrzymania nie może powodować utraty przez konsumenta prawa do uzyskania odsetek za opóźnienie (wyrok TSUE z 14 grudnia 2023 r., C-28/22). Analogiczne stanowisko zajął ostatecznie Sąd Najwyższy (uchwała 7 sędziów z 19 czerwca 2024 r., III CZP 31/23).

O kosztach procesu Sąd orzekł na zasadzie art. 98 k.p.c. Na zasądzoną kwotę złożyła się suma opłat sądowych oraz wynagrodzenia pełnomocnika stanowiącym równowartość stawki minimalnej obliczonej od wartości przedmiotu sporu wskazanej ustalonego od wartości przedmiotu sporu (zgodnie z § 2 pkt. 7 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości w sprawie opłat za czynności adwokackie), powiększonego o opłatę skarbową od pełnomocnictwa.

Orzeczenie w punkcie IV wyroku wydano na podstawie art. 83 ust. 2 w zw. z art. 113 ust. 1 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (t.j. Dz. U. z 2024 r., poz. 1237) i art. 98 § 1 k.p.c.

Z tych wszystkich względów Sąd Okręgowy orzekł jak w sentencji wyroku.

Dariusz Rutkowski

ZARZĄDZENIE

1.  (...)

2.  (...)

3.  (...)

Warszawa, 18/11/2024 r. Dariusz Rutkowski