Treść orzeczenia XXVIII C 16945/22 - Portal Orzeczeń Sądu Okręgowego w Warszawie

XXVIII C 16945/22 - postanowienie Sąd Okręgowy w Warszawie z 2025-01-16

Sygn. akt XXVIII C 16945/22

POSTANOWIENIE

Dnia 16 stycznia 2025 roku

Sąd Okręgowy w Warszawie XXVIII Wydział Cywilny w składzie:

Przewodniczący: sędzia del. Michał Maj

Protokolant: protokolant sądowy E. Z.

po rozpoznaniu w dniu 16 stycznia 2025 roku w Warszawie na rozprawie

w sprawie z powództwa AS

przeciwko Bankowi (...) spółce akcyjnej z siedzibą w W.

o ustalenie i zapłatę, ewentualnie o zapłatę

postanawia:

I. na podstawie art. 267 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej zwrócić się do Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej o udzielenie odpowiedzi na pytanie:

czy w kontekście uznania za nieważną w całości umowy kredytu zawartej z konsumentem przez bank, ze względu na to, że umowa ta zawierała nieuczciwe warunki, bez których nie mogła dalej obowiązywać, art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich, a także zasady skuteczności i proporcjonalności należy interpretować w ten sposób, że stoją one na przeszkodzie wykładni sądowej przepisów krajowych, zgodnie z którą:

- bank ma obowiązek zwrócić konsumentowi równowartość poniesionych przez konsumenta kosztów ubezpieczenia ryzyka banku takich jak ubezpieczenie niskiego wkładu własnego i ubezpieczenie pomostowe, które stanowiły zabezpieczenie spłaty kredytu,

- bank nie ma obowiązku zwrócić konsumentowi równowartości poniesionych przez konsumenta kosztów ubezpieczenia ryzyka konsumenta takich jak ubezpieczenie nieruchomości i ubezpieczenie na życie, które stanowiły zabezpieczenie spłaty kredytu,

II. na podstawie art. 177 § 1 pkt 3¹ k.p.c. zawiesić postępowanie w zakresie powództwa głównego o zapłatę kwoty 15.108,15 PLN (piętnaście tysięcy sto osiem złotych 15/100) z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od tej kwoty tytułem zwrotu kosztów ubezpieczeń związanych z umową kredytu do czasu udzielenia przez Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej odpowiedzi na powyższe pytanie prejudycjalne.

sędzia del.

Michał Maj

Sygn. akt XXVIII C 16945/22

UZASADNIENIE POSTANOWIENIA Z DNIA 16 STYCZNIA 2025 ROKU

- WNIOSEK O WYDANIE ORZECZENIA W TRYBIE PREJUDYCJALNYM

Dnia 16 stycznia 2025 roku

1. Sąd odsyłający.

2. Sąd Okręgowy w Warszawie XXVIII Wydział Cywilny w składzie: Przewodniczący: sędzia del. Michał Maj, adres: ulica (...), (...)-(...) W., telefon: +48 22 440 72 24, e-mail: @.

3. Strony w postępowaniu głównym i ich przedstawiciele.

4. Powódka: AS (adres: P) reprezentowana przez radcę prawnego JS (adres: W, e-mail: @, (...)).

5. Pozwany: Bank (...) spółka akcyjna (adres: W) reprezentowany przez radcę prawnego TB i adwokata MB (adres: W, e-mail: @, (...)).

6. Przedmiot sporu w postępowaniu głównym i istotne okoliczności faktyczne.

7. W dniu 14.03.2007 r. strony zawarły umowę kredytu nr (...), która zawierała postanowienia o następującej treści.

8. Kredytobiorca oświadcza, że otrzymał regulamin, zapoznał się z nim i zaakceptował warunki w nim zawarte (§ 1 ust. 1).

9. Bank udziela kredytobiorcy kredytu w kwocie, na cel i na warunkach określanych w niniejszej umowie, a kredytobiorca zobowiązuje się do spłaty kredytu wraz z odsetkami oraz opłatami i prowizjami wynikającymi z umowy i aktualnego cennika w oznaczonych terminach spłaty oraz wywiązania się z pozostałych postanowień niniejszej umowy (§ 1 ust. 2).

10. Kwota kredytu: 199.027,93 PLN (§ 2 ust. 1).

11. Kredyt jest indeksowany do CHF po przeliczeniu wypłaconej kwoty zgodnie z kursem kupna CHF według Tabeli Kursów Walut Obcych obowiązującej w Banku (...) w dniu uruchomienia kredytu lub transzy. Po uruchomieniu kredytu lub pierwszej transzy kredytu wypłacanego w transzach bank wysyła do kredytobiorcy pismo, informujące o wysokości pierwszej raty kredytu, kwocie kredytu w CHF oraz jego równowartości w PLN zgodnie z kursem kupna CHF według Tabeli Kursów Walut Obcych obowiązującej w Banku (...) w dniu uruchomienia kredytu/transzy, przy czym zmiany kursów walut w trakcie okresu kredytowania mają wpływ na wysokość kwoty zaciągniętego kredytu oraz raty kapitałowo odsetkowej (§ 2 ust. 2).

12. Cel kredytu: zakup mieszkania w budowie od dewelopera: kwota: 197.037,74 PLN, refinansowanie kosztów poniesionych na cele mieszkaniowe: kwota: 1.000 PLN, koszty wliczone w kredyt: kwota: 990,19 PLN (§ 2 ust. 3).

13. Przedmiotem kredytowania i przedmiotem zabezpieczenia jest nieruchomość położona: ulica O, P (§ 2 ust. 4 i 5).

14. Okres kredytowania wynosi 420 miesięcy (§ 2 ust. 6).

15. Warunkiem wypłaty kredytu jest m.in. dostarczenie do banku oryginału polisy ubezpieczeniowej potwierdzającej zawarcie umowy ubezpieczenia na życie przez AS na sumę ubezpieczenia nie niższą niż 199.028 PLN w towarzystwie ubezpieczeniowym akceptowanym przez bank wskazującej bank jako wyłącznie uposażonego z tytułu tej polisy oraz dokonanie cesji praw wynikających z ww. umowy ubezpieczenia na rzecz banku i przedstawienie w banku potwierdzenia, iż towarzystwo ubezpieczeniowe przyjęło do wiadomości cesję lub przystąpienie do ubezpieczenia grupowego w (...) S.A. (§ 3 ust. 3).

16. Od kwoty udzielonego kredytu bank pobiera jednorazową prowizję w wysokości 990,19 PLN, płatną przed uruchomieniem kredytu lub jego pierwszej raty (§ 4 ust. 1).

17. Prowizja, o której mowa w ust. 1, zostanie potrącona przez bank z kwoty kredytu (§ 4 ust. 2).

18. Kredytobiorca zobowiązuje się m.in. do dostarczenia do banku oryginału polisy ubezpieczeniowej potwierdzającej zawarcie umowy ubezpieczenia nieruchomości od ognia i innych zdarzeń losowych na sumę ubezpieczenia równą wartości rynkowej nieruchomości nie niższą niż 204.140 PLN w towarzystwie ubezpieczeniowym akceptowanym przez bank oraz dokonanie cesji na rzecz banku praw z ww. polisy ubezpieczeniowej i przedstawienie w banku dokumentu potwierdzającego powyższe wraz z oświadczeniem ubezpieczyciela o przyjęciu do wiadomości informacji o cesji praw z polisy ubezpieczenia nieruchomości – w terminie 14 dni od daty zawarcia umowy przenoszącej prawo własności kredytowanej nieruchomości na kredytobiorcę, nie później jednak niż w terminie 20 miesięcy od daty wypłaty kredytu lub jego pierwszej transzy lub przystąpienie do ubezpieczenia grupowego w (...) S.A. (§ 5 ust. 1).

19. Kredyt oprocentowany jest według zmiennej stopy procentowej (§ 6 ust. 1).

20. Oprocentowanie kredytu wynosi 3,3525% w stosunku rocznym, co stanowi sumę stopy referencyjnej LIBOR 3M (CHF) obowiązującej w dniu sporządzenia umowy oraz marży w wysokości 1,25 p.p. stałej w całym okresie kredytowania (§ 6 ust. 3).

21. Oprocentowanie kredytu ulega zmianie w zależności od zmiany stopy referencyjnej LIBOR 3M (CHF) (§ 6 ust. 5).

22. Kredytobiorca zobowiązuje się spłacić kwotę kredytu w CHF ustaloną zgodnie z § 2 w złotych polskich, z zastosowaniem kursu sprzedaży CHF obowiązującego w dniu płatności raty kredytu, zgodnie z (...) Banku (...) S.A. (§ 7 ust. 1).

23. Na zabezpieczenie spłaty kredytu wraz z odsetkami i innymi kosztami kredytobiorca ustanawia: 1) hipotekę kaucyjną do kwoty 338.347,48 PLN na rzecz banku ustanowionej na nieruchomości położonej: ulica O, P, wpisanej do nowoutworzonej księgi wieczystej, 2) cesję na bank praw z polisy ubezpieczeniowej od ognia i innych zdarzeń losowych nieruchomości, o której mowa w § 2, na której zostanie ustanowiona hipoteka, zgodnie z warunkami określonymi w § 3 i § 5 umowy, 3) cesję na bank praw z polisy ubezpieczeniowej na życie kredytobiorcy, którym jest AS, zgodnie z warunkami określonymi w § 3 i § 5 umowy (§ 9 ust. 1).

24. Zabezpieczenie kredytu do czasu otrzymania przez bank odpisu z księgi wieczystej nieruchomości, o której mowa w § 2 ust. 5, z prawomocnym wpisem pierwszej hipoteki, o których mowa w ust. 1, na rzecz banku będzie stanowić ubezpieczenie kredytów zabezpieczonych hipotecznie na podstawie umowy zawartej przez bank z Towarzystwem (...) S.A.(§ 9 ust. 2).

25. Kredytobiorca zobowiązany jest do zwrotu bankowi kosztów składki ubezpieczeniowej wnoszonej przez bank w związku z niniejszym ubezpieczeniem. Miesięczna oplata z tytułu refinansowania składki ubezpieczeniowej wynosi 1/12 z 0,815 kwoty przyznanego kredytu (co stanowi kwotę 140 PLN), przy uwzględnieniu kursów waluty obcej, do jakiej kredyt jest indeksowany na pierwszy dzień miesiąca, w którym została sporządzona umowa kredytowa wg (...) Banku (...) S.A. (§ 9 ust. 3).

26. Bank pobiera opłatę, wynikającą z kosztów ustanowienia kredytu do czasu ustanowienia hipoteki z dołu, poprzez automatyczne obciążenie rachunku w PLN kredytobiorcy 8-go dnia każdego miesiąca, począwszy od następnego miesiąca po dacie uruchomienia kredytu lub jego pierwszej transzy (§ 9 ust. 4).

27. Dodatkowe zabezpieczenie kredytu do czasu, gdy saldo zadłużenia z tytułu udzielonego kredytu stanie się równe lub niższe niż 163.312 PLN, stanowi ubezpieczenie kredytów hipotecznych z niskim udziałem własnym kredytobiorcy na podstawie umowy zawartej przez Bank (...) S.A. z (...) S.A. (§ 9 ust. 7).

28. Kredytobiorca jest zobowiązany do zwrotu bankowi kosztów ubezpieczenia w wysokości 1.341 PLN za pierwszy 36-miesięczny okres trwania ochrony ubezpieczeniowej (§ 9 ust. 8).

29. Jeżeli w ciągu okresu 36 miesięcy ochrony ubezpieczeniowej saldo zadłużenia z tytułu udzielonego kredytu nie stanie się równe lub niższe niż 163.312 PLN, kredytobiorca jest zobowiązany do zwrotu kosztów ubezpieczenia za kolejny 36-miesięczny okres udzielonej bankowi przez (...) S.A. ochrony ubezpieczeniowej, o czym kredytobiorca zostanie poinformowany przez bank pisemnie (§ 9 ust. 9).

30. W dacie zawarcia powyższej umowy w pozwanym banku obowiązywał „Regulamin kredytowania osób fizycznych w ramach usług bankowości hipotecznej w Banku (...) S.A.”, który zawierał postanowienia o następującej treści.

31. Niski wkład własny to udział środków własnych kredytobiorcy (rozumiany jako różnica pomiędzy wartością nieruchomości stanowiącej/stanowiących zabezpieczenie, a kwotą kredytu/pożyczki) w stosunku do wartości nieruchomości poniżej wymaganego standardowego minimum, wynoszący do 10% wartości nieruchomości stanowiącej zabezpieczenie kredytu w przypadku kredytu w PLN, do 20% wartości nieruchomości stanowiącej zabezpieczenie kredytu w przypadku kredytu w walucie obcej/kredytu indeksowanego kursem waluty obcej (§ 2 ust. 6).

32. Kredyt w walucie obcej to kredyt udzielony w PLN, indeksowany kursem waluty obcej wg Tabeli Kursów Walut Obcych obowiązującej w Banku (§ 2 pkt 19).

33. Kredyt udzielony jest w PLN (§ 3 ust. 1).

34. Kredyt może być indeksowany kursem waluty obcej na podstawie obowiązującej w Banku Tabeli Kursów Walut Obcych (§ 3 ust. 2).

35. W przypadku kredytu w walucie obcej: 1) Wnioskodawca we wniosku o udzielenie kredytu określa kwotę kredytu w PLN, z zaznaczeniem waluty wnioskowanego kredytu, 2) Kredyt jest kredytem indeksowanym do walut wymienialnych i jest udzielany w złotych polskich. W umowie kredytowej kwota kredytu jest określona w PLN, 3) uruchomienie środków z kredytu następuje w sposób określony w dyspozycji uruchomienia kredytu, po jej akceptacji przez Bank (§ 5 ust. 16).

36. Bank pobiera opłatę, wynikającą z kosztu ubezpieczenia niskiego wkładu, poprzez automatyczne obciążenie rachunku w PLN kredytobiorcy w dniu uruchomienia środków z kredytu za pierwszych 36 miesięcy trwania umowy kredytowej (§ 7 ust. 7).

37. Jeżeli w ciągu 36 miesięcy ochrony ubezpieczeniowej stosunek kwoty kredytu pozostającej do spłaty do wartości nieruchomości nie stanie się równy bądź niższy niż 80% w przypadku kredytów udzielonych w PLN lub 80% w przypadku kredytów w walutach obcych, wówczas bank pobiera opłatę za kolejny 36-miesięczny okres (§ 7 ust. 8).

38. Bank pobiera opłatę, wynikającą z kosztu ubezpieczenia kredytu do czasu ustanowienia hipoteki poprzez automatyczne obciążenie rachunku w PLN kredytobiorcy co miesiąc począwszy od następnego miesiąca po dacie uruchomienia kredytu lub pierwszej jego transzy (§ 7 ust. 10).

39. W przypadku kredytu w walucie obcej kwota raty spłaty obliczana jest według kursu sprzedaży dewiz, obowiązującego w banku na podstawie obowiązującej w Banku Tabeli Kursów Walut Obcych z dnia spłaty (§ 8 ust. 3).

40. W przypadku kredytu w walucie obcej kredytobiorca może zastrzec w umowie kredytu, iż bank będzie pobierał ratę spłaty w rachunku w walucie do jakiej kredyt jest indeksowany, o ile ten rachunek jest dostępny w aktualnej ofercie banku (§ 8 ust. 4).

41. Kredytobiorca ustanawia prawne zabezpieczenia określone w umowie kredytu (§ 13 ust. 1).

42. Do czasu ustanowienia prawomocnego wpisu hipoteki do księgi wieczystej (KW) pobierana jest z rachunku kredytobiorcy opłata z tytułu refinansowania kosztów ubezpieczenia kredytu lub prowizja za podwyższone ryzyko, chyba że kredytobiorca ustanowi inne przejściowe zabezpieczenie spłaty kredytu zaakceptowane przez bank (§ 13 ust. 2).

43. W przypadku ubezpieczenia nieruchomości, stanowiącej przedmiot zabezpieczenia kredytu, za wyjątkiem lokali mieszkalnych, suma ubezpieczenia powinna być równa wartości odtworzeniowej nieruchomości, chyba że ww. wartość nie została określona. W pozostałych przypadkach, tj. jeśli nie została określona wartość odtworzeniowa lub ubezpieczenie dotyczy lokalu mieszkalnego, suma ubezpieczenia powinna być równa wartości rynkowej nieruchomości albo spółdzielczego własnościowego prawa (§ 14 ust. 1).

44. Suma ubezpieczenia na życie kredytobiorcy nie może być niższa od kwoty kredytu określonej w umowie kredytu (§ 14 ust. 3).

45. Kredytobiorca jest zobowiązany w okresie kredytowania wskazać w umowie ubezpieczenia bank jako uposażonego na pierwszym miejscu z tytułu odszkodowania na wypadek śmierci do wysokości aktualnego zadłużenia Kredytobiorcy z tytułu umowy kredytu wraz ze wszelkimi prowizjami, opłatami i innymi kosztami. Kredytobiorca zobowiązuje się, iż nie dokona zmiany banku, jako uposażonego na pierwszym miejscu, przed całkowitą spłatą kredytu. Kwota odszkodowania pozostała po całkowitym zaspokojeniu banku z tytułu kredytu przysługuje uposażonym wskazanym przez kredytobiorcę w umowie ubezpieczenia (§ 14 ust. 5).

46. Kredytobiorca jest zobowiązany do utrzymywania ważności wszystkich ubezpieczeń wskazanych w umowie kredytu oraz każdorazowego cedowania praw z tych umów na rzecz banku aż do całkowitej spłaty wszystkich zobowiązań wynikających z umowy kredytu (§ 14 ust. 6).

47. W przypadku, w którym Kredytobiorca nie przystąpił za pośrednictwem banku do ubezpieczenia, o którym mowa w ust. 1-3, zobowiązany jest przedkładać dowody opłacenia składek oraz umowy ubezpieczenia za kolejne okresy ubezpieczenia, zawarte z zakładem ubezpieczeniowym zaakceptowanym przez bank (§ 14 ust. 7).

48. W przypadku braku udokumentowania przez kredytobiorcę odnowy ubezpieczeń, o których mowa w ust. 1-2 i nie opłacenia składki w terminie 14 dni roboczych przed terminem wygaśnięcia ubezpieczenia, bank ma prawo zawrzeć na koszt kredytobiorcy umowę ubezpieczenia z wybranym przez siebie zakładem ubezpieczeniowym na kolejny okres, na sumę nie niższą niż określona w poprzedniej umowie ubezpieczenia (§ 14 ust. 8).

49. W dniu 18.10.2012 r. strony zawarły aneks do umowy kredytu, pozwalający powódce na spłatę rat kredytu bezpośrednio w CHF.

50. Bank uruchomił kredyt kwotą łącznie 199.027,93 PLN. W okresie od dnia 19.03.2007 r. do dnia 31.03.2022 r. bank pobrał od powódki łącznie kwoty:

- 54.356,93 PLN i 28.068,84 CHF rat kredytu,

- 1.341 PLN opłat za refinansowanie kosztów ubezpieczenia niskiego wkładu własnego,

- 2.800 PLN opłat za refinansowanie kosztów ubezpieczenia pomostowego,

- 1.580,16 PLN opłat z tytułu ubezpieczenia nieruchomości,

- 9.386,99 PLN opłat z tytułu ubezpieczenia na życie.

51. W pozwie wniesionym w dniu 17.08.2022 r. powódka wniosła o ustalenie nieważności umowy kredytu zawartej przez strony oraz zasądzenie od pozwanego kwot 70.455,27 PLN i 28.068,84 CHF z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od dnia 3.06.2022 r. do dnia zapłaty. Powódka uzasadniła powyższe żądanie wskazując, że umowa kredytu zawiera nieuczciwe warunki umowne dotyczące przeliczeń kursu PLN/CHF, bez których wykonywanie umowy nie jest możliwe, a w rezultacie umowa jest nieważna. Jednocześnie powódka wskazała, że nieważność umowy oznacza, że wszystkie raty, opłaty, prowizje i koszty ubezpieczeń poniesione w wykonaniu tej umowy stanowią świadczenia nienależne i wobec tego bank powinien zwrócić powódce ich równowartość.

52. W odpowiedzi na pozew pozwany wniósł o oddalenie powództwa, wskazując, że umowa jest ważna i nie zawiera nieuczciwych warunków umownych. Bank wskazał również, że nawet ewentualny upadek umowy kredytu nie pociąga za sobą upadku umów ubezpieczenia powiązanych z umową kredytu, ponadto kredytobiorca miał możliwość wyboru ubezpieczyciela, natomiast bank przekazał składki ubezpieczeniowe ubezpieczycielowi, a zatem to wobec niego powinno być skierowane ewentualne roszczenie o zwrot tych składek.

53. W dniu 16.01.2025 r. sąd odsyłający wydał wyrok częściowy, w którym ustalił, że umowa kredytu zawarta przez strony w dniu 14.03.2007 r. jest nieważna (pkt 1), zasądził od pozwanego na rzecz powódki kwoty 54.356,93 PLN i 28.068,84 CHF z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od dnia 14.06.2022 r. do dnia zapłaty (pkt 2) i oddalił powództwo o zasądzenie od pozwanego na rzecz powódki kwoty 990,19 PLN z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od tej kwoty tytułem zwrotu prowizji za udzielenie kredytu (pkt 3).

54. Sąd odsyłający na podstawie art. 189 k.p.c. ustalił nieważność umowy kredytu, ponieważ zawarte w umowie klauzule przeliczeniowe (§ 2 ust. 2 zdanie drugie i § 7 ust. 1 umowy oraz § 8 ust. 3 regulaminu) stanowią nieuczciwe warunki umowne (art. 3 ust. 1 dyrektywy 93/13), bez których wykonywanie umowy nie jest możliwe (art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13). Sąd odsyłający na podstawie art. 405 k.c. w zw. z art. 410 § 1 k.c. zasądził od pozwanego na rzecz powódki kwoty 54.356,93 PLN i 28.068,84 CHF, które stanowiły równowartość rat kredytu pobranych przez pozwanego od powódki w okresie od dnia 19.03.2007 r. do dnia 31.03.2022 r., ponieważ raty kredytu uiszczone na podstawie nieważnej umowy stanowią świadczenie nienależne (art. 410 § 2 k.c.). Na podstawie art. 481 § 1 i 2 k.c. w zw. z art. 455 k.c. sąd odsyłający zasądził od pozwanego na rzecz powódki także odsetki ustawowe za opóźnienie od powyższych kwot mając na uwadze, że przed wszczęciem procesu powódka wezwała pozwanego do zapłaty kwot objętych żądaniem pozwu. Sąd odsyłający oddalił powództwo o zapłatę prowizji za udzielenie kredytu w kwocie 990,19 PLN, ponieważ zgodnie z § 2 ust. 3 oraz § 4 ust. 2 umowy kredytu, prowizja ta została potrącona z kwoty kredytu wypłaconej powódce przez bank, a zatem powódka faktycznie nie spełniła wobec pozwanego świadczenia w tej kwocie.

55. Właściwe przepisy prawne.

56. Przepisy polskie.

57. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93, ze zm.), dalej: k.c.

58. Czynność prawna sprzeczna z ustawą albo mająca na celu obejście ustawy jest nieważna, chyba że właściwy przepis przewiduje inny skutek, w szczególności ten, iż na miejsce nieważnych postanowień czynności prawnej wchodzą odpowiednie przepisy ustawy (art. 58 § 1).

59. Postanowienia umowy zawieranej z konsumentem nieuzgodnione indywidualnie nie wiążą go, jeżeli kształtują jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy (niedozwolone postanowienia umowne). Nie dotyczy to postanowień określających główne świadczenia stron, w tym cenę lub wynagrodzenie, jeżeli zostały sformułowane w sposób jednoznaczny (art. 385¹ § 1).

60. Jeżeli postanowienie umowy zgodnie z § 1 nie wiąże konsumenta, strony są związane umową w pozostałym zakresie (art. 385¹ § 2).

61. Oceny zgodności postanowienia umowy z dobrymi obyczajami dokonuje się według stanu z chwili zawarcia umowy, biorąc pod uwagę jej treść, okoliczności zawarcia oraz uwzględniając umowy pozostające w związku z umową obejmującą postanowienie będące przedmiotem oceny (art. 385²).

62. Kto bez podstawy prawnej uzyskał korzyść majątkową kosztem innej osoby, obowiązany jest do wydania korzyści w naturze, a gdyby to nie było możliwe, do zwrotu jej wartości (art. 405).

63. Obowiązek wydania korzyści lub zwrotu jej wartości wygasa, jeżeli ten, kto korzyść uzyskał, zużył ją lub utracił w taki sposób, że nie jest już wzbogacony, chyba że wyzbywając się korzyści lub zużywając ją powinien był liczyć się z obowiązkiem zwrotu (art. 409).

64. Przepisy artykułów poprzedzających stosuje się w szczególności do świadczenia nienależnego (art. 410 § 1).

65. Świadczenie jest nienależne, jeżeli ten, kto je spełnił, nie był w ogóle zobowiązany lub nie był zobowiązany względem osoby, której świadczył, albo jeżeli podstawa świadczenia odpadła lub zamierzony cel świadczenia nie został osiągnięty, albo jeżeli czynność prawna zobowiązująca do świadczenia była nieważna i nie stała się ważna po spełnieniu świadczenia (art. 410 § 2).

66. Wierzyciel może bez zgody dłużnika przenieść wierzytelność na osobę trzecią (przelew), chyba że sprzeciwiałoby się to ustawie, zastrzeżeniu umownemu albo właściwości zobowiązania (art. 509 § 1).

67. Przez umowę ubezpieczenia ubezpieczyciel zobowiązuje się, w zakresie działalności swego przedsiębiorstwa, spełnić określone świadczenie w razie zajścia przewidzianego w umowie wypadku, a ubezpieczający zobowiązuje się zapłacić składkę (art. 805 § 1).

68. Świadczenie ubezpieczyciela polega w szczególności na zapłacie: 1) przy ubezpieczeniu majątkowym - określonego odszkodowania za szkodę powstałą wskutek przewidzianego w umowie wypadku; 2) przy ubezpieczeniu osobowym - umówionej sumy pieniężnej, renty lub innego świadczenia w razie zajścia przewidzianego w umowie wypadku w życiu osoby ubezpieczonej (art. 805 § 2).

69. Przedmiotem ubezpieczenia majątkowego może być każdy interes majątkowy, który nie jest sprzeczny z prawem i daje się ocenić w pieniądzu (art. 821).

70. Jeżeli nie umówiono się inaczej, z dniem zapłaty odszkodowania przez ubezpieczyciela roszczenie ubezpieczającego przeciwko osobie trzeciej odpowiedzialnej za szkodę przechodzi z mocy prawa na ubezpieczyciela do wysokości zapłaconego odszkodowania. Jeżeli zakład pokrył tylko część szkody, ubezpieczającemu przysługuje co do pozostałej części pierwszeństwo zaspokojenia przed roszczeniem ubezpieczyciela (art. 828 § 1).

71. Ubezpieczenie osobowe może w szczególności dotyczyć: 1) przy ubezpieczeniu na życie - śmierci osoby ubezpieczonej lub dożycia przez nią oznaczonego wieku; 2) przy ubezpieczeniu następstw nieszczęśliwych wypadków - uszkodzenia ciała, rozstroju zdrowia lub śmierci wskutek nieszczęśliwego wypadku (art. 829).

72. Ubezpieczający może wskazać jedną lub więcej osób uprawnionych do otrzymania sumy ubezpieczenia w razie śmierci osoby ubezpieczonej; może również zawrzeć umowę ubezpieczenia na okaziciela. Ubezpieczający może każde z tych zastrzeżeń zmienić lub odwołać w każdym czasie (art. 831 § 1).

73. Jeżeli wskazano kilka osób uprawnionych do otrzymania sumy ubezpieczenia, a nie oznaczono udziału każdej z nich w tej sumie, ich udziały są równe (art. 831 § 2).

74. Suma ubezpieczenia przypadająca uprawnionemu nie należy do spadku po ubezpieczonym (art. 831 § 3).

75. Wskazanie uprawnionego do otrzymania sumy ubezpieczenia staje się bezskuteczne, jeżeli uprawniony zmarł przed śmiercią ubezpieczonego albo jeżeli umyślnie przyczynił się do jego śmierci (art. 832 § 1).

76. Jeżeli w chwili śmierci ubezpieczonego nie ma osoby uprawnionej do otrzymania sumy ubezpieczenia, suma ta przypada najbliższej rodzinie ubezpieczonego w kolejności ustalonej w ogólnych warunkach ubezpieczenia, chyba że umówiono się inaczej (art. 832 § 2).

77. Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe (Dz.U. Nr 140, poz. 939, ze zm.), dalej: p.b.

78. Przez umowę kredytu bank zobowiązuje się oddać do dyspozycji kredytobiorcy na czas oznaczony w umowie kwotę środków pieniężnych z przeznaczeniem na ustalony cel, a kredytobiorca zobowiązuje się do korzystania z niej na warunkach określonych w umowie, zwrotu kwoty wykorzystanego kredytu wraz z odsetkami w oznaczonych terminach spłaty oraz zapłaty prowizji od udzielonego kredytu (art. 69 ust. 1 w brzmieniu obowiązującym w dniu 14.03.2007 r.).

79. Umowa kredytu powinna być zawarta na piśmie i określać w szczególności: 1) strony umowy, 2) kwotę i walutę kredytu, 3) cel, na który kredyt został udzielony, 4) zasady i termin spłaty kredytu, 5) wysokość oprocentowania kredytu i warunki jego zmiany, 6) sposób zabezpieczenia spłaty kredytu, 7) zakres uprawnień banku związanych z kontrolą wykorzystania i spłaty kredytu, 8) terminy i sposób postawienia do dyspozycji kredytobiorcy środków pieniężnych, 9) wysokość prowizji, jeżeli umowa ją przewiduje, 10) warunki dokonywania zmian i rozwiązania umowy (art. 69 ust. 2 w brzmieniu obowiązującym w dniu 14.03.2007 r.).

80. W celu zabezpieczenia wierzytelności, które wynikają z czynności bankowych, bank może żądać zabezpieczenia przewidzianego w Kodeksie cywilnym i prawie wekslowym oraz zwyczajami przyjętymi w obrocie krajowym i zagranicznym (art. 93 ust. 1).

81. Przepisy Unii Europejskiej.

82. Dyrektywa Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich (Dz.U. 1993, L 95, s. 29 - wyd. spec. w jęz. polskim, rozdz. 15, t. 2, s. 288), dalej: dyrektywa 93/13.

83. Państwa Członkowskie stanowią, że na mocy prawa krajowego nieuczciwe warunki w umowach zawieranych przez sprzedawców lub dostawców z konsumentami nie będą wiążące dla konsumenta, a umowa w pozostałej części będzie nadal obowiązywała strony, jeżeli jest to możliwe po wyłączeniu z niej nieuczciwych warunków (art. 6 ust. 1).

84. Zarówno w interesie konsumentów, jak i konkurentów państwa członkowskie zapewnią stosowne i skuteczne środki mające na celu zapobieganie stałemu stosowaniu nieuczciwych warunków w umowach zawieranych przez sprzedawców lub dostawców z konsumentami (art. 7 ust. 1).

85. Uzasadnienie odesłania – co do związku pytania prejudycjalnego z rozstrzygnięciem sprawy przed sądem odsyłającym.

86. Umowa kredytu zawarta przez strony zawiera nieuczciwe warunki umowne (art. 3 ust. 1 dyrektywy 93/13), po których wyłączeniu umowa nie może dalej obowiązywać (art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13). Oznacza to, że umowa kredytu jest nieważna, a zatem strony powinny wzajemnie zwrócić sobie wszystkie świadczenia spełnione na jej podstawie (art. 405 k.c. w zw. z art. 410 § 1 k.c.). Każdej ze stron przysługuje samodzielne roszczenie o zwrot nienależnego świadczenia wobec drugiej strony.1 Niniejsza sprawa dotyczy wierzytelności konsumenta wobec banku wynikających z nieważności umowy kredytu.

87. Umowa kredytu zawiera nieuczciwe warunki umowne i w konsekwencji tego jest nieważna, zaś nieważność tej umowy sąd odsyłający ustalił już wyrokiem częściowym z dnia 16.01.2025 r. Wyrokiem tym sąd odsyłający zasądził też od pozwanego na rzecz powódki równowartość pobranych od powódki rat kredytu w kwotach 54.356,93 PLN i 28.068,84 CHF oraz oddalił powództwo o zapłatę równowartości prowizji za udzielenie kredytu w kwocie 990,19 PLN. Tym samym rozstrzygnięcia wymaga pozostała część roszczenia powódki o zapłatę, obejmująca kwotę 15.108,15 PLN (wraz z ustawowymi odsetkami za opóźnienie), w tym kwoty: 1.341 PLN stanowiąca równowartość opłat za refinansowanie kosztów ubezpieczenia niskiego wkładu własnego, 2.800 PLN stanowiąca równowartość opłat za refinansowanie kosztów ubezpieczenia pomostowego, 1.580,16 PLN stanowiąca równowartość opłat z tytułu ubezpieczenia nieruchomości, 9.386,99 PLN stanowiąca równowartość opłat z tytułu ubezpieczenia na życie.

88. Odpowiedź na niniejsze pytanie prejudycjalne ma istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy przed sądem odsyłającym. Mianowicie stwierdzenie, że powódka może skutecznie żądań zwrotu kosztów poszczególnych ubezpieczeń będzie oznaczać, że sąd odsyłający zasądzi od pozwanego na rzecz powódki od pozwanego równowartość tych kosztów w kwocie 15.108,15 PLN albo stosowną część tych kosztów. Natomiast jeżeli uznać, że powódce nie przysługuje roszczenie o zwrot równowartości powyższych kosztów, wówczas sąd odsyłający oddali powództwo o zapłatę tej kwoty.

89. Uzasadnienie odesłania – co do istoty.

90. Charakterystyka zabezpieczeń spłaty kredytu hipotecznego.

91. Istotą umowy kredytu jest, że bank udostępnia kredytobiorcy środki pieniężne przeznaczone na określony cel, zaś kredytobiorca zobowiązuje się wykorzystać te środki pieniężne zgodnie z umową oraz zwrócić je wraz z odsetkami (art. 69 § 1 p.b.). Bank zarządza pieniędzmi powierzonymi mu przez klientów, dlatego jest zobowiązany do podejmowania działań mających na celu zapewnienie, że jego dłużnicy będą wykonywać obciążające ich zobowiązania. W odniesieniu do umowy kredytu wiąże się to z koniecznością określenia sposobu zabezpieczenia spłaty kredytu (art. 69 ust. 2 pkt 6 p.b. i art. 93 ust. 1 p.b.).

92. W kredycie hipotecznym, jak sama nazwa wskazuje, podstawowym zabezpieczeniem wierzytelności banku jest hipoteka ustanowiona na kredytowanej nieruchomości. Hipoteka jest jednym z najbardziej skutecznych zabezpieczeń wierzytelności, niemniej jednak posiada kilka ograniczeń. Po pierwsze, możliwa jest w sytuacja, w której bank wypłaci kwotę kredytu, natomiast później wniosek o wpis hipoteki do księgi wieczystej zostanie oddalony, co będzie oznaczać, że wierzytelność banku w ogóle nie będzie zabezpieczona hipotecznie. Po drugie, możliwa jest sytuacja, w której bank sfinansuje całość albo znaczną część ceny nieruchomości, a wartość tej nieruchomości spadnie po jej zakupie, przez co jej sprzedaż nie pozwoli na odzyskanie wierzytelności banku w pełnej wysokości. Po trzecie, na skutek działania sił natury (pożar, powódź, burza, tornado, trzęsienie ziemi itd.) kredytowana nieruchomość może ulec zniszczeniu, przez co bank nie będzie w stanie prowadzić egzekucji z tej nieruchomości. Po czwarte, może dojść do śmierci kredytobiorcy, po której bank może mieć trudności z ustaleniem spadkobierców kredytobiorcy, bądź też spadkobiercy ci mogą przyjąć spadek z dobrodziejstwem inwentarza, co utrudni bądź osłabi skuteczność prowadzenia egzekucji z kredytowanej nieruchomości.

93. W związku z powyższymi potencjalnymi trudnościami banki poza hipoteką domagają się ustanowienia także dodatkowych zabezpieczeń wierzytelności z umowy kredytu hipotecznego, takich jak: ubezpieczenie pomostowe, ubezpieczenie niskiego wkładu własnego, przelew wierzytelności z ubezpieczenia kredytowanej nieruchomości i uposażenie banku w umowie ubezpieczenia na życie. Przedmiotem dalszej analizy są cztery wskazane rodzaje ubezpieczeń, które dzielą się na dwie grupy: ubezpieczenia ryzyka własnego banku (ubezpieczenie pomostowe i ubezpieczenie niskiego wkładu własnego) i ubezpieczenia ryzyka kredytobiorcy (ubezpieczenie nieruchomości i ubezpieczenie pomostowe).

94. Ubezpieczenie pomostowe (ubezpieczenie spłaty kredytu w okresie przejściowym) obejmuje ryzyko w okresie pomiędzy wypłatą kredytu a wpisem hipoteki zabezpieczającej wierzytelności kredytowe do księgi wieczystej kredytowanej nieruchomości. Zgodnie z przepisami prawa polskiego, do powstania hipoteki niezbędny jest wpis w księdze wieczystej (art. 67 ustawy o księgach wieczystych i hipotece). Jednocześnie przepisy prawa polskiego przewidują możliwość oddalenia wniosku o wpis do księgi wieczystej, co ma miejsce, jeżeli brak jest podstaw do wpisu albo istnieją przeszkody do jego dokonania (art. 626⁹ k.p.c.). W takiej sytuacji w ogóle nie powstaje główne zabezpieczenie wierzytelności z umowy kredytu hipotecznego w postaci hipoteki, a w konsekwencji dochodzenie tych wierzytelności przez bank jest możliwe tylko na zasadach ogólnych, co może być czasochłonne i nieefektywne. Powyższemu ryzyku zapobiega właśnie ubezpieczenie pomostowe. W ramach tego ubezpieczenia ubezpieczyciel zobowiązuje się zapłacić bankowi odszkodowanie odpowiadające sumie wierzytelności banku wobec kredytobiorcy, jeżeli zostaną łącznie spełnione dwie przesłanki: kredytobiorca zaprzestanie regulować raty kredytu, a do księgi wieczystej prowadzonej dla kredytowanej nieruchomości nie zostanie wpisana hipoteka zabezpieczająca wierzytelności banku.2

95. Ubezpieczenie niskiego wkładu własnego jest stosowane w sytuacjach, w których kwota kredytu odpowiada całości lub znacznej część (zazwyczaj ponad 80%) wartości kredytowanej nieruchomości (LTV – loan to value). Ubezpieczenie to pozwala na skorzystanie z kredytu klientom, którzy nie posiadają środków pieniężnych bądź posiadają je, ale nie chcą lub nie mogą „zablokować” ich na określony czas. Ubezpieczenie to przynosi bankowi korzyści wynikające z tego, że pozwala na relatywnie proste uzyskanie zaspokojenia swoich roszczeń, w przeciwieństwie do egzekucji z przedmiotu zabezpieczenia hipotecznego, która jest czasochłonna i wiąże się z koniecznością poniesienia kosztów sądowych i egzekucyjnych.3

96. Ubezpieczenie pomostowe i ubezpieczenia niskiego wkładu własnego są ubezpieczeniami ryzyka własnego banku – bank jest ubezpieczonym, a najczęściej także ubezpieczającym. Natomiast kredytobiorca nie jest w ogóle stroną tych umów ubezpieczenia, ale jeżeli zaniecha płatności rat kredytu, wówczas może stać się sprawcą szkody banku – w takim wypadku po wypłacie odszkodowania na ubezpieczyciela przejdzie roszczenie regresowe (art. 828 k.c.) i ubezpieczyciel będzie mógł dochodzić od kredytobiorcy zapłaty równowartości zaległych rat kredytu. Tym samym jedynym beneficjentem ochrony ubezpieczeniowej jest bank, ponieważ zawarcie umów ubezpieczeń pomostowego i niskiego wkładu własnego w żaden sposób nie wpływa na zakres zobowiązań kredytobiorcy, a jedynie może oznaczać zmianę osoby będącej jego wierzycielem. Koszty ubezpieczenia pomostowego i ubezpieczenia niskiego wkładu własnego są pokrywane przez kredytobiorcę, który w zamian za to nie uzyskuje żadnej korzyści poza tą, że bank jest mu skłonny udzielić kredytu.4

97. Ubezpieczenie nieruchomości stanowi ubezpieczenie majątkowe (art. 821 k.c.) na wypadek zniszczenia lub uszkodzenia nieruchomości w wyniku zdarzeń losowych takich jak pożar, zalanie, uderzenie pioruna, huragan, trzęsienie ziemi itp. Jeżeli dojdzie do któregoś z tych zdarzeń, ubezpieczyciel będzie zobowiązany wypłacić odszkodowanie (art. 805 § 1 pkt 1 k.c.) w wysokości odpowiadającej wartości nieruchomości (jeśli zostanie ona całkowicie zniszczona) albo kosztom naprawienia powstałej szkody. Nieruchomość stanowi zazwyczaj główny składnik majątku kredytobiorcy, w związku z czym jej zniszczenie lub znaczne uszkodzenie może doprowadzić do znacznych komplikacji w życiu kredytobiorcy, w tym do jego niewypłacalności, przez co nie będzie on w stanie regulować rat kredytu. W takiej sytuacji kredytobiorca pozostaje bez majątku, lecz długiem, zaś bank zostaje pobawiony przedmiotu zabezpieczenia. Temu zaś ryzyku zapobiega zabezpieczenie kredytu polegające na przelewie na bank (art. 509 § 1 k.c.) wierzytelności przysługującej kredytobiorcy na podstawie umowy ubezpieczenia nieruchomości.5

98. Ubezpieczenie nieruchomości stanowi majątkowe ubezpieczenie ryzyka właściciela nieruchomości (tutaj: kredytobiorcy), a nie ubezpieczenie ryzyka własnego banku. Ubezpieczającym i ubezpieczonym pozostaje kredytobiorca, zaś bank nie jest stroną umowy ubezpieczenia. W związku z tym, aby bank mógł żądać od ubezpieczyciela wypłaty odszkodowania, konieczne jest przeniesienie (przelew, cesja) wierzytelności odszkodowawczej na rzecz banku (art. 509 § 1 k.c.). Z tego zaś wynika, że zabezpieczeniem umowy kredytu nie jest umowa ubezpieczenia nieruchomości sama w sobie, lecz przelew wierzytelności z tej umowy na rzecz banku. Tym samym, aby omawiane zabezpieczenie powstało, konieczne jest de facto zawarcie przez kredytobiorcę dwóch umów: umowy ubezpieczenia nieruchomości z ubezpieczycielem (art. 805 k.c.) i umowy przelewu wierzytelności odszkodowawczej z bankiem (art. 509 § 1 k.c.). Cesja wierzytelności odszkodowawczej oznacza, że odszkodowanie zostanie wypłacone bankowi, zarazem jednak dług wynikający z umowy kredytu zostanie obniżony o równowartość tego odszkodowania, natomiast po stronie ubezpieczyciela nie powstanie roszczenie regresowe (art. 828 k.c.) w stosunku do kredytobiorcy. Tym samym kredytobiorca pozostaje beneficjentem ochrony ubezpieczeniowej, a ewentualna wypłata odszkodowania przynosi korzyść w jego majątku, ponieważ pomniejsza jego zobowiązanie wobec banku, nie generując zarazem żadnego zobowiązania wobec ubezpieczyciela.6

99. Kolejnym ubezpieczeniem, które nie zalicza się do ubezpieczeń ryzyka własnego banku, jest ubezpieczenie na życie. Jest to ubezpieczenie osobowe, które przewiduje wypłatę sumy ubezpieczenia w razie śmierci osoby ubezpieczonej (art. 829 pkt 1 k.c.). Suma ubezpieczenia jest wypłacana uposażonemu, czyli osobie wskazanej przez ubezpieczonego (art. 831 § 1 k.c.). Z punktu widzenia banku śmierć kredytobiorcy jest jednym z głównych czynników ryzyka związanego z udzieleniem kredytu. Co prawda śmierć kredytobiorcy oznacza, że ciążące na nim zobowiązania wynikające z umowy kredytu przechodzą na jego spadkobierców (art. 922 § 1 k.c.), niemniej jednak bank może mieć trudności z ustaleniem, kim są ci spadkobiercy. Co więcej, spadkobiercy mogą przyjąć spadek z ograniczeniem odpowiedzialności za długi, czyli z dobrodziejstwem inwentarza (art. 1012 k.c.), co oznacza odpowiedzialność za długi spadkowe tylko do wartości ustalonego w wykazie inwentarza albo spisie inwentarza stanu czynnego spadku (art. 1031 § 2 k.c.). W końcu zaś spadkobiercy mogą okazać się osobami niewypłacalnymi. Każde z tych ryzyk jest niwelowane w razie wskazania banku jako uposażonego z tytułu ubezpieczenia na życie (art. 831 § 1 k.c.), ponieważ wówczas w razie śmierci kredytobiorcy bank nie musi dochodzić roszczeń związanych z umową kredytu od spadkobierców kredytobiorcy, natomiast może w prosty sposób uzyskać sumę ubezpieczenia od ubezpieczyciela. 7

100. Z punktu widzenia kredytobiorcy ubezpieczenie na życie różni się istotnie od ubezpieczeń ryzyk własnych banku, natomiast ma pewne cechy wspólne z ubezpieczeniem nieruchomości. Mianowicie również w wypadku ubezpieczenia na życie ubezpieczającym nie jest bank, lecz kredytobiorca. Natomiast beneficjentami ochrony ubezpieczeniowej pozostają spadkobiercy kredytobiorcy, którzy po wypłacie sumy ubezpieczenia bankowi zostają zwolnieni od obowiązku spłaty należności kredytowych, natomiast pozostają właścicielami kredytowanej nieruchomości (w ramach ubezpieczenia nieruchomości beneficjentem pozostawał sam kredytobiorca). Co więcej, również w wypadku ubezpieczenia na życie zawarcie umowy ubezpieczenia samo w sobie nie kreuje zabezpieczenia umowy kredytu dla banku, lecz jest konieczne dokonanie przez kredytobiorcę dodatkowej czynności prawnej, to jest wskazanie banku jako uposażonego, czyli osoby uprawnionej do otrzymania sumy ubezpieczenia (art. 831 § 1 k.c.). W końcu zaś, wypłata sumy ubezpieczenia osobie uposażonej nie powoduje po stronie ubezpieczyciela powstania roszczenia regresowego (art. 828 k.c.).8

101. Perspektywa prawa krajowego.

102. Powyższe omówienie charakterystyki poszczególnych ubezpieczeń związanych z umowami kredytu ma istotne znaczenia dla zakresu roszczeń przysługujących kredytobiorcy wobec banku w razie nieważności umowy kredytu w wyniku zawarcia w niej nieuczciwych warunków umownych. Mianowicie świadczenie spełnione na podstawie nieważnej umowy jest świadczeniem nienależnym (art. 410 § 2 k.c.), a osoba, która to świadczenie spełniła, może domagać się zwrotu tego świadczenia lub jego wartości (art. 405 k.c. w zw. z art. 410 § 1 k.c.). W polskim orzecznictwie nie budzi wątpliwości, że nieważność umowy kredytu oznacza, że bank powinien zwrócić kredytobiorcy równowartość wszystkich uiszczonych rat kredytu oraz opłat i prowizji bankowych związanych z zawarciem i wykonaniem umowy kredytu. Krajowe orzecznictwo nie jest natomiast jednolite co tego, które koszty ubezpieczeń związanych z kredytem powinny zostać zwrócone przez bank.

103. Według przeważającego stanowiska bank ma obowiązek zwrócić koszty ubezpieczeń ryzyka własnego banku, czyli ubezpieczenia pomostowego i ubezpieczenia niskiego wkładu własnego.9 Jako uzasadnienie tego stanowiska wskazuje się kilka argumentów. Po pierwsze, tego rodzaju ubezpieczenia są ściśle powiązane z samą umową kredytu – gdyby umowa kredytu nie zostałaby zawarta, to również te ubezpieczenia nie mogłyby powstać. Po drugie, stroną tych umów ubezpieczenia jest bank, a nie kredytobiorca. Po trzecie, beneficjentem ochrony ubezpieczeniowej pozostaje bank, a nie kredytobiorca – jeżeli ubezpieczyciel wypłaci bankowi odszkodowanie, to zakres zobowiązania kredytobiorcy nie zmniejszy się, a jedynie zmieni się jego wierzyciel z banku na ubezpieczyciela, który uzyska roszczenie regresowe (art. 828 k.c.).

104. Natomiast kontrowersje budzi problem, czy w razie nieważności umowy kredytu kredytobiorca może od banku żądać zwrotu kosztów ubezpieczeń ryzyka kredytobiorcy, czyli ubezpieczenia nieruchomości i ubezpieczenia na życie. Zarówno w literaturze,10 jak i orzecznictwie,11 wydaje się dominować stanowisko, że bank nie jest zobowiązany do zwrotu równowartości tych składek ubezpieczeniowych. Argumenty przemawiające za tym stanowiskiem są następujące.

105. Po pierwsze, umowy ubezpieczenia nieruchomości i na życie nie są ze swojej istoty związane z umową kredytu jako taką. Kredytobiorca może ubezpieczyć swoją nieruchomość niezależnie od tego, czy sfinansował ją z środków pochodzących z kredytu czy z innego źródła. Podobną swobodę kredytobiorca posiada w odniesieniu do ubezpieczenia na życie.

106. Po drugie, beneficjentem ochrony ubezpieczeniowej przy ubezpieczeniu nieruchomości jest sam kredytobiorca, a przy ubezpieczeniu na życie – jego spadkobiercy. Wynika to z faktu, że wypłata bankowi odszkodowania lub sumy ubezpieczenia powoduje wygaśnięcie długu kredytobiorcy (spadkobierców kredytobiorcy) wobec banku. Jednocześnie ubezpieczyciel nie uzyskuje jakiegokolwiek roszczenia regresowego wobec kredytobiorcy lub jego spadkobierców. Ponadto jeżeli kwota odszkodowania (sumy ubezpieczenia) jest wyższa od zadłużenia wobec banku, to pozostała część tego świadczenia przysługuje bezpośrednio kredytobiorcy (przy ubezpieczeniu nieruchomości) lub pozostałym osobom uposażonym (przy ubezpieczeniu na życie).

107. Po trzecie, postanowienia umowy kredytu nakładają obowiązek ustanowienia zabezpieczenia przez kredytobiorcę (art. 69 ust. 2 pkt 6 p.b.), natomiast nie nakładają na kredytobiorcę obowiązku zapłaty składek ubezpieczeniowych. Obowiązek ten wynika z postanowień samej umowy ubezpieczenia (art. 805 § 1 k.c.). Tym samym nieważność umowy kredytu sama z siebie nie zwalnia kredytobiorcy z obowiązku zapłaty składek ubezpieczeniowych.

108. Po czwarte, umowa kredytu oraz umowy ubezpieczenia na życie i nieruchomości są osobnymi i nieznaleźnymi od siebie stosunkami prawnymi. Umowę kredytu zawiera bank z kredytobiorcą, natomiast umowę ubezpieczenia zawiera ubezpieczający z ubezpieczycielem. Powiązanie tych umów z sobą wynika tylko z tego, że roszczenia wynikające z umów ubezpieczenia nieruchomości i na życie mogą stanowić zabezpieczenia spłaty kredytu. W związku z tym brak jest podstaw do uznania, że nieważność umowy kredytu pociąga za sobą nieważność powyższych umów ubezpieczeń. Nieważność umowy kredytu skutkuje tylko nieważnością zabezpieczeń tej umowy. Jak wcześniej wyjaśniono, umowy ubezpieczenia nieruchomości i na życie same w sobie nie stanowią zabezpieczenia, natomiast zabezpieczeniem jest przelew praw wynikających z umowy ubezpieczenia nieruchomości i wskazanie banku jako uposażonego do sumy ubezpieczenia z tytułu ubezpieczenia na życie. W związku z tym skutkiem nieważności umowy kredytu nie jest nieważność umowy ubezpieczenia nieruchomości ani umowy ubezpieczenia na życie, ale bezskuteczność umowy przelewu przenoszącej na bank wierzytelności wynikające z umowy ubezpieczenia nieruchomości (art. 509 § 1 k.c.) i czynności prawnej w postaci wskazania banku jako uposażonego do sumy ubezpieczenia z tytułu ubezpieczenia na życie (art. 831 § 1 k.c.). W związku z tym do uzyskania odszkodowania z tytułu umowy ubezpieczenia nieruchomości uprawniony pozostaje kredytobiorca (ubezpieczony), natomiast do uzyskania sumy ubezpieczenia z tytułu umowy ubezpieczenia na życie uprawnieni pozostają uposażeni inni niż bank, a w razie ich braku suma ta przypada najbliższej rodzinie ubezpieczonego w kolejności ustalonej w ogólnych warunkach ubezpieczenia, chyba że umówiono się inaczej (art. 832 § 2 k.c.). Natomiast gdyby jeszcze przez stwierdzeniem nieważności umowy kredytu ubezpieczyciel wypłacił bankowi odszkodowanie lub sumę ubezpieczenia, należałoby to potraktować jako świadczenie nienależne (art. 410 § 2 k.c.), które bank powinien zwrócić (art. 405 k.c. w zw. z art. 410 § 2 k.c.).

109. Po piąte, hipotetyczne stwierdzenie nieważności umowy ubezpieczenia nieruchomości wiązałoby się ze znacznym ryzykiem dla samego kredytobiorcy. Oznaczałoby to bowiem, że przez cały okres od chwili zawarcia umowy kredytu nieruchomość stanowiąca własność kredytobiorcy pozostawała i pozostaje nieubezpieczona. Tym samym wystąpienie jakiegokolwiek zdarzenia losowego (pożaru, zalania, tornada, trzęsienia ziemi itp.) nie upoważniałoby kredytobiorcy do żądania wypłaty odszkodowania od ubezpieczyciela. Natomiast gdyby do zdarzenia losowego i wypłaty odszkodowania doszło jeszcze przed stwierdzeniem nieważności umowy kredytu, wówczas ubezpieczyciel mógłby żądać zwrotu równowartości tego odszkodowania od kredytobiorcy. Byłaby to zatem strata znacznie wyższa od straty polegającej na braku możliwości żądania zwrotu składek ubezpieczeniowych. Podobnie wyglądałaby sytuacja w razie stwierdzenia nieważności ubezpieczenia na życie – wówczas bowiem cały ciężar związany z koniecznością spłaty rat kredytu przechodziłby na spadkobierców kredytobiorcy.

110. Po szóste, z racji tego, że rzeczywistym beneficjentem ochrony ubezpieczeniowej z tytułu umowy ubezpieczenia nieruchomości (ubezpieczenia na życie) jest sam kredytobiorca (spadkobiercy kredytobiorcy), to w razie uznania za zasadne żądania zwrotu składek ubezpieczenia nieruchomości (na życie), roszczenie to nie powinno być skierowane do banku, lecz do zakładu ubezpieczeń. Mianowicie w tym wypadku bank jedynie pobiera od kredytobiorcy składkę ubezpieczenia, a następnie przekazuje ją ubezpieczycielowi, nie otrzymując nic w zamian (bank pełni jedynie rolę inkasenta składki12). Sytuacja prawna banku jest w tym wypadku inna od ubezpieczeń ryzyka własnego banku (ubezpieczenia pomostowego i ubezpieczenia niskiego wkładu własnego), w których bank pozostaje ubezpieczonym, a obowiązek zapłaty składek wobec ubezpieczyciela obciąża bezpośrednio bank jako ubezpieczającego (art. 805 § 1 k.c.), natomiast składki te są następnie refinansowane przez kredytobiorcę w oparciu o stosowne postanowienia umowy kredytu. Tym samym bank pobierając składki ubezpieczenia nieruchomości (ubezpieczenia na życie) i przekazując je ubezpieczycielowi pełni jedynie rolę swoistego pośrednika, a zatem nie uzyskuje jakiegokolwiek świadczenia nienależnego (art. 410 § 2 k.c.). Co więcej, nawet gdyby hipotetycznie przyjąć, że pobierając te składki od kredytobiorcy bank uzyskuje korzyść od kredytobiorcy, to z chwilą przekazania składek ubezpieczycielowi bank korzyści te traci w taki sposób, że nie jest już wzbogacony, a w związku z tym obowiązek wydania korzyści lub zwrotu jej wartości wygasa (art. 409 k.c. w zw. z art. 410 § 1 k.c.).

111. Perspektywa prawa unijnego.

112. Sąd odsyłający zastanawia się, czy stanowisko, według którego w razie nieważności umowy kredytu wynikającej z zawarcia w niej nieuczciwych warunków umownych kredytobiorca może dochodzić od banku zwrotu kosztów ubezpieczenia pomostowego i ubezpieczenia niskiego wkładu własnego, natomiast nie może dochodzić od banku zwrotu równowartości składek ubezpieczenia nieruchomości i ubezpieczenia na życie jest zgodne art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13 oraz zasadami skuteczności i proporcjonalności.

113. Mianowicie z orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości wynika, że „obowiązek wyłączenia przez sąd krajowy nieuczciwego warunku umownego nakazującego zapłatę kwot, które okazują się nienależne, wiąże się co do zasady z odpowiednim skutkiem restytucyjnym dotyczącym tych kwot. W istocie bowiem brak takiego skutku restytucyjnego jest w stanie podważyć skutek zniechęcający, jaki art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 w związku z art. 7 ust. 1 tej dyrektywy zamierzał powiązać ze stwierdzeniem nieuczciwego charakteru warunków znajdujących się w umowach zawieranych z konsumentami przez przedsiębiorcę.”13 W związku z tym ograniczenie roszczeń konsumenta związanych z umową zawierającą nieuczciwe warunki może skutkować osłabieniem skutku restytucyjnego, a w rezultacie także osłabiać skutek zniechęcający.

114. Co więcej, Trybunał Sprawiedliwości wskazał, że „art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, że warunek umowny uznany za nieuczciwy należy co do zasady uznać za nigdy nieistniejący, tak by nie wywoływał on skutków wobec konsumenta. W związku z tym sądowe stwierdzenie nieuczciwego charakteru takiego warunku powinno mieć co do zasady skutek w postaci przywrócenia sytuacji prawnej i faktycznej konsumenta, w jakiej znajdowałby się on w braku rzeczonego warunku.” 14 Stąd można wyciągnąć wniosek, że skoro zawarcie umowy ubezpieczenia nieruchomości (na życie) nastąpiło w związku z zawarciem umowy kredytu, a umowa kredytu okazała się nieważna na skutek zawarcia w niej nieuczciwych warunków umownych, to nieważna jest i umowa ubezpieczenia nieruchomości (na życie). Niemniej jednak sąd odsyłający zwraca się o wyjaśnienie, czy art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 i zasada skuteczności wymagają takiej interpretacji.

115. W końcu sąd odsyłający zastanawia się, czy ewentualne uznanie za nieważne umów ubezpieczenia nieruchomości i na życie nie będzie sprzeczne z zasadą proporcjonalności. Jak bowiem wskazano wcześniej, możliwa jest wykładnia przepisów, zgodnie z którą nieważność umowy kredytu nie powoduje nieważności wskazanych umów ubezpieczenia, a jedynie bezskuteczność umowy przelewu wierzytelności z tytułu umowy ubezpieczenia nieruchomości i bezskuteczność czynności prawnej polegającej na wskazaniu banku jako uposażonego z tytułu sumy ubezpieczenia na życie. Przy tej interpretacji kredytobiorca co prawda nie mógłby odzyskać składek ubezpieczeniowych, ale przez cały czas przysługiwałaby mu ochrona ubezpieczeniowa i w związku z tym mógłby on żądać wypłaty odszkodowania z wyłączeniem banku, zaś co do ubezpieczenia na życie suma ubezpieczenia przysługiwałaby uposażonemu innemu niż bank. Natomiast interpretacja prowadząca do stwierdzenia nieważności umowy ubezpieczenia nieruchomości i umowy ubezpieczenia na życie może wydawać się zbyt daleko idąca, a tym samym sprzeczna z zasadą proporcjonalności, tym bardziej, że w praktyce skutkuje ona całkowitym wyłączeniem ex tunc ochrony ubezpieczeniowej, z której korzysta kredytobiorca (przy ubezpieczeniu nieruchomości) lub uposażony inny niż bank (przy ubezpieczeniu na życie).

116. Powyższe argumenty wydają się jednak nie odnosić do kwestii zwrotu kosztów ubezpieczeń własnych banku. Jak wcześniej wskazano, brak jest logicznej możliwości uznania, że umowa kredytu skutkuje nieważnością umów ubezpieczenia pomostowego i ubezpieczenia niskiego wkładu własnego, skoro stroną tych umów ubezpieczenia w ogóle nie jest kredytobiorca. W związku z tym wystarczające jest uznanie, że nieważne są wszystkie postanowienia umowy kredytu, w tym te, które nakładają na kredytobiorcę obowiązek poniesienia kosztów ubezpieczeń ryzyka własnego banku, a dzięki temu kredytobiorcę może żądać od banku zwrotu tych kosztów. Takie rozwiązanie wydaje się pozostawać w zgodzie z zasadami skuteczności i proporcjonalności. Natomiast pozbawienie konsumenta prawa do żądania zwrotu omawianych kosztów mogłoby naruszać art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13.

117. Pytanie prejudycjalne.

118. Mając powyższe na uwadze, Sąd odsyłający uznał za zasadne na podstawie art. 267 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej zwrócić się do Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej o udzielenie odpowiedzi na pytanie:

119. Zawieszenie postępowania przed sądem odsyłającym.

120. W związku ze zwróceniem się do Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej o udzielenie odpowiedzi na niniejsze pytanie prejudycjalne, należało zawiesić postępowanie przez sądem odsyłającym na podstawie art. 177 § 1 pkt 3¹ k.p.c. Postępowanie zostało zawieszone tylko w zakresie powództwa o zapłatę kwoty 15.108,15 PLN, ponieważ co do pozostałych żądań pozwu sąd odsyłający wydał wyrok częściowy. W związku z tym kwestią wymagającą wyjaśnienia dla rozpoznania niniejszej sprawy pozostaje wykładnia prawa europejskiego co do kwestii, czy konsument może żądać zwrotu kosztów ubezpieczeń, a zatem zasadne było zawieszenie postępowania w zakresie dotyczącym powództwa o zapłatę w tej części.

sędzia del.

Michał Maj

1 Vide uchwała pełnego składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 25.04.2024 r., III CZP 25/22.

2 Vide Dawid Rogoziński, Ubezpieczenie jako instrument zabezpieczenia bankowych wierzytelności kredytowych, Wolters Kluwer, Warszawa 2024, s. 205-207.

3 Vide Dawid Rogoziński, Ubezpieczenie… op. cit., s. 201.

4 Vide Dawid Rogoziński, Ubezpieczenie… op. cit., s. 187-190.

5 Vide Dawid Rogoziński, Ubezpieczenie… op. cit., s. 202-206.

6 Vide Dawid Rogoziński, Ubezpieczenie… op. cit., s. 64, 119, 191.

7 Vide Dawid Rogoziński, Ubezpieczenie… op. cit., s. 122-125.

8 Vide Dawid Rogoziński, Ubezpieczenie… op. cit., s. 64, 119, 122-123, 138-147, 184.

9 Vide wyroki Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 15.10.2021 r., V ACa 689/18, z dnia 6.02.2023 r., I ACa 1295/22 i z dnia 16.02.2023 r., I ACa 85/22.

10 Vide:

- Dawid Rogoziński, Rozliczenia stron nieważnej umowy kredytu waloryzowanego kursem waluty obcej, Warszawa 2022, str. 108-110,

- Dawid Rogoziński, Ubezpieczenie… op. cit., s. 110-116.

11 Vide wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 19.08.2020 r., I ACa 1002/19 i wyroki Sądu Apelacyjnego w Warszawie: z dnia 25.09.2020 r., VI ACa 332/19 i z dnia 3.08.2023 r., I ACa 1483/22.

12 Vide Dawid Rogoziński, Ubezpieczenie… op. cit., s. 286.

13 Vide wyrok Trybunału Sprawiedliwości (wielka izba) z dnia 21.12.2016 r. w sprawach połączonych C‑154/15, C‑307/15 i C‑308/15, G. N., pkt 62-63.

14 Vide wyrok Trybunału Sprawiedliwości (wielka izba) z dnia 21.12.2016 r. w sprawach połączonych C‑154/15, C‑307/15 i C‑308/15, G. N., pkt 61.

Dodano: 21 marca 2025, Opublikował(a): Anna Leszczyńska
Podmiot udostępniający informację: Sąd Okręgowy w Warszawie
Osoba, która wytworzyła informację: sędzia Michał Maj
Data wytworzenia informacji: 16 stycznia 2025