Portal Orzeczeń Sądu Okręgowego w Warszawie

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 26 czerwca 2023 r.

Sąd Okręgowy w Warszawie, XXVIII Wydział Cywilny w składzie:

Przewodniczący: Sędzia Paweł Krekora

po rozpoznaniu w dniu 26 czerwca 2023 r. w Warszawie na posiedzeniu niejawnym

sprawy z powództwa K. N., A. N., S. G., B. G.

przeciwko (...) S.A. z siedzibą
w W.

o ustalenie i zapłatę, ewentualnie o zapłatę

umarza postępowanie w zakresie żądania ustalenia nieważności umowy,

zasądza od (...) S.A. z siedzibą w W. na rzecz K. N. i A. N. łącznie kwotę 132 918,62 zł (sto trzydzieści dwa tysiące dziewięćset osiemnaście zł 62/100) wraz
z odsetkami ustawowymi za opóźnienie liczonymi w następujący sposób:

od kwoty 55 808,85 zł (pięćdziesiąt pięć tysięcy osiemset osiem zł 85/100) od dnia 29 marca 2021 r. do dnia zapłaty,

od kwoty 77 109,77 zł (siedemdziesiąt siedem tysięcy sto dziewięć zł) od dnia 11 kwietnia 2023 r. do dnia zapłaty,

w pozostałym zakresie powództwo główne oddala,

zasądza od (...) S.A. z siedzibą w W. na rzecz powodów kwotę 6 498 zł (sześć tysięcy czterysta dziewięćdziesiąt osiem zł) wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie od dnia uprawomocnienia się orzeczenia do dnia zapłaty, tytułem zwrotu kosztów procesu.

sędzia Paweł Krekora

Sygn. akt XXVIII C 17735/21

UZASADNIENIE

Strona powodowa (dalej także jako: pożyczkobiorca, konsument), w ostatecznie ukształtowanym żądaniu pozwu wniosła o zasądzenie na jej rzecz solidarnie (ewentualnie po 1/2 na rzecz każdego z powodów) od pozwanego banku kwoty 132.918,62 zł wraz z ustawowymi odsetkami za opóźnienie liczonymi od kwoty 55.808,85 zł od dnia następnego po dniu doręczenia odpisu pozwu pozwanemu do dnia zapłaty i od kwoty 77.109,77 zł od dnia następnego po dniu doręczenia pozwanemu odpisu niniejszego pisma do dnia zapłaty. W toku postępowania strona powodowa, działając na podstawie art. 203 § 1 k.p.c. cofnęła dochodzone pierwotnie roszczenie o ustalenie nieważności umowy pożyczki hipotecznej, zawartej pomiędzy stroną powodową, a pozwanym bankiem, wraz ze zrzeczeniem się roszczenia (k. 359 v.).

Jako podstawę faktyczną roszczenia strona powodowa wskazała fakt zawarcia z pozwanym bankiem umowy pożyczki hipotecznej denominowanej do CHF, która w swojej konstrukcji zawierała postanowienia niedozwolone dotyczące przeliczenia kwoty udostępnionego kapitału z CHF na PLN w oparciu o kurs kupna waluty publikowany przez bank w Tabeli kursów walut obcych w chwili uruchomienia środków oraz dotyczące ustalenia wysokości raty płatnej w złotych, po jej przeliczeniu z raty wyrażonej w CHF z zastosowaniem kursu sprzedaży waluty również publikowanej. W ocenie strony powodowej wyeliminowanie tych klauzul z kontraktu winno prowadzić do wniosku o niemożności wykonania umowy, a w efekcie uznania, że jest nieważna, przez co strona powodowa uprawniona jest do domagania się zwrotu kwot świadczonych nienależnie na rzecz pozwanego w wykonaniu nieważnej umowy.

Pozwany wniósł o oddalenie powództwa, wskazując na niezasadność stanowiska strony powodowej co do abuzywności przeliczeniowych klauzul umownych, a przez to i twierdzenia o nieważności umowy – w konsekwencji czego zdaniem pozwanego nie sposób uznać, aby świadczenia spełnione przez stronę powodową na jego rzecz stanowiły świadczenie o charakterze nienależnym. Ponadto podniósł zarzut przedawnienia roszczenia strony powodowej.

Sąd Okręgowy ustalił następujący stan faktyczny:

W dniu 23 września 2005 roku powodowie zawarli z pozwanym umowę pożyczki hipotecznej nr (...) spłacanej w ratach annuitetowych, udzielonej w walucie wymienialnej. Na mocy umowy Bank zobowiązał się postawić do dyspozycji pożyczkobiorcy pożyczkę w kwocie 24.480 CHF z przeznaczeniem na cel dowolny.

Bank miał postawić pożyczkę lub jej pierwszą transzę do dyspozycji pożyczkobiorcy do trzech dni roboczych po stwierdzeniu spełnienia przez pożyczkobiorcę warunków wypłaty, o których mowa w § 3 ust. 1 umowy. Wypłata pożyczki miała być poczyniona w transzach, w formie przelewów na wskazane rachunki – zgodnie z dyspozycją pożyczkobiorcy. W przypadku pożyczki wypłaconej w walucie polskiej na sfinansowanie zobowiązań w kraju Bank miał zastosować kurs kupna dla dewiz, zgodny z aktualną Tabelą kursów, obowiązujący w (...) SA w dniu realizacji zlecenia płatniczego (§ 5 pkt 4 umowy). W przypadku wypłaty pożyczki albo transzy w walucie wymienialnej Bank miał zastosować kursy kupna/sprzedaży dla dewiz, zgodnie z aktualną Tabelą kursów, obowiązujące w (...) SA w dniu zlecenia płatniczego (§ 5 pkt 5 umowy). Przez „Tabelę kursów” należało rozumieć Tabelę kursów (...) SA obowiązującą w chwili dokonywania przez (...) SA określonych w umowie przeliczeń kursowych (§ 1 pkt 6 umowy). Z kolei przez walutę wymienialną należało rozumieć walutę inną niż walutę pożyczki, której kursy są zamieszczane w Tabeli kursów (§ 1 pkt 7 umowy).

Spłata pożyczki miała następować w ratach annuitetowych do dnia 25 sierpnia 2020 roku. Spłata zadłużenia z tytułu pożyczki i odsetek miała następować w drodze potrącania przez Bank swoich wierzytelności z tytułu udzielonej pożyczki z rachunku oszczędnościowo-rozliczeniowego kredytobiorcy. Potrącanie środków z rzeczonego rachunku w walucie polskiej miało następować, w wysokości stanowiącej równowartość kwoty pożyczki lub raty w walucie wymienialnej, w której udzielona jest pożyczka według obowiązującego w (...) SA w dniu wymagalności, kursu sprzedaży dla dewiz, zgodnie z aktualną Tabelą kursów (§ 13 ust. 7 umowy) (umowa pożyczki – k. 45-49).

Podstawę zawarcia ww. umowy stanowił wniosek o udzielenie pożyczki hipotecznej złożony przez powodów w pozwanym banku w dniu 21 września 2005 roku. Powodowie zawnioskowali o przyznanie im kwoty 60.000 zł, w walucie CHF, z przeznaczeniem na cel dowolny (wniosek – k. 197-200).

W okresie dochodzonym pozwem powodowie K. N. i A. N. uiścili na rzecz pozwanego banku, w wykonaniu umowy pożyczki, kwotę 132.918,62 zł (zaświadczenia – k. 53-62, k. 363-364, k. 389-390; wyjaśnienia powodów – k. 374 v. – k. 375 v.).

Powodowie A. N. i K. N. motywowali chęć zaciągnięcia spornej umowy pożyczki potrzebą sfinansowania wykończenia domu i refinansowania uprzednio zaciągniętego zobowiązania kredytowego w (...). Wraz z nimi umowę pożyczki podpisali rodzice powódki (powodowie – B. G. i S. G.), ponieważ bank żądał zabezpieczenia udzielonej pożyczki. W toku procesu udzielania pożyczki (za wyjątkiem podpisania umowy) brali udział wyłącznie A. N. i K. N.. Powodów zapewniano o bezpieczeństwie oferowanego produktu pożyczkowego ze względu na stabilność kursową waluty CHF. Powodów nie pouczono o ryzyku wiążącym się z zaciągnięciem pożyczki denominowanej do franka szwajcarskiego. Powodowie nie mieli możliwości negocjowania zapisów umowy. Powodom nie przedstawiono żadnych symulacji. Nie wytłumaczono im mechanizmu tworzenia tabel kursowych przez bank. W dacie zawarcia umowy powodowie nie prowadzili działalności gospodarczej. A. N. i K. N. byli małżeństwem w dniu zawarcia umowy, którym są do dnia dzisiejszego. Pozostają w ustroju ustawowej wspólności majątkowej małżeńskiej – zobowiązania pożyczkowe spłacali z majątku wspólnego. Cel pożyczki został zrealizowany – A. N. i K. N. dokończyli budowę domu, w którym mieszkają do chwili obecnej. Pożyczka została spłacona w całości. (wyjaśnienia powodów – k. 374 v. – k. 375 v.).

Powyższy stan faktyczny Sąd ustalił przede wszystkim na podstawie powołanych dokumentów związanych z zawarciem spornej umowy znajdujących się w aktach sprawy, składanych przez strony postępowania. Dokumenty te nie były kwestionowane przez żadną ze stron, a w ocenie Sądu nie było podstaw, by poddawać w wątpliwość okoliczności faktyczne wynikające z ich treści. Z uwagi na powyższe Sąd uznał, że dowody z tych dokumentów tworzą spójny, nie budzący wątpliwości w świetle wskazań wiedzy i doświadczenia życiowego, a przez to w pełni zasługujący na wiarę materiał dowodowy.

Przy ustalaniu stanu faktycznego Sąd oparł się także na zeznaniach powodów przesłuchanych w charakterze strony, uznając ten dowód za wiarygodny. Nie uszło uwadze Sądu to, że przesłuchanie stron jest de facto dowodem wyłącznie posiłkowym, tym niemniej w niektórych wypadkach może się on okazać dowodem wręcz kluczowym dla odtworzenia istotnych z punktu widzenia rozstrzygnięcia okoliczności. W niniejszej sprawie powodowie zrelacjonowali przebieg zdarzeń związanych z zawarciem spornej umowy. Sąd uznał wyjaśnienia powodów za wiarygodne w całości. Z ich przesłuchania wynika jednoznacznie, że powodowie pozostawali w przekonaniu, że produkt, który im bank oferuje, jest produktem bezpiecznym, albowiem powodów zapewniano o stabilności i wysokiej korzystności waluty CHF, w okresie zawarcia przez nich kwestionowanej umowy.

Za nieistotne dla rozstrzygnięcia niniejszej sprawy sąd ocenił zeznania przesłuchanych w sprawie świadków K. W. i P. F.. Fakty, na które zeznawali świadkowie, dotyczyły ogólnych założeń procedur udzielania pożyczek hipotecznych obowiązujących w banku oraz okoliczności związanych z wykonywaniem spornej umowy, co jednak było bez znaczenia zarówno dla oceny ważności umowy łączącej strony, jak i dla oceny ewentualnego niedozwolonego charakteru niektórych jej postanowień.

Sąd postanowił pominąć wniosek dowodowy o dopuszczenie dowodu z opinii biegłego sądowego. W ocenie Sądu przedmiotowy wniosek miał wykazać fakty nieistotne dla finalnego rozstrzygnięcia sporu zawisłego w niniejszej sprawie, ze względu na uwzględnienie roszczenia powodów o zwrot nienależnie pobranych świadczeń, których wysokość została wykazana przez stronę powodową, poprzez przedłożone dowody z dokumentów.

Sąd Okręgowy zważył co następuje:

W ocenie Sądu będąca przedmiotem rozpoznania umowa była typową umową pożyczki denominowanej do CHF, jakie były powszechnie zawierane przez pozwany bank. Istotne z punktu widzenia rozstrzygnięcia jest zatem wzięcie pod rozwagę czy drugą stroną umowy był konsument, a jeżeli tak, to czy kwestionowane przez stronę powodową postanowienia przeliczeniowe (ustalające kwotę pożyczki podlegającą wpłacie w PLN po przeliczeniu z CHF oraz ustalenia wysokości raty w PLN po przeliczeniu z CHF) mają charakter niedozwolony (art. 385 i kolejne K.c.) i w przypadku udzielenia pozytywnej odpowiedzi na to pytanie, jaki jest skutek ich wyeliminowania z kontraktu z punktu widzenia jego bytu, przy uwzględnieniu wykładni postanowień dyrektywy 93/13 dokonanych w wyrokach Trybunału Sprawiedliwości UE co do możliwości uzupełniania luk w umowie na skutek wyeliminowania postanowień niedozwolonych, mając przy tym na względnie krajowy porządek prawny (np. art. 358 § 2 k.c.) oraz wolę strony powodowej w tym zakresie. W ocenie Sądu Okręgowego tezy płynące z tego orzecznictwa pozostają miarodajne również względem kontraktu pożyczki, stypizowanego w Kodeksie cywilnym. Zgodnie z art. 720 k.c. przez umowę pożyczki dający pożyczkę zobowiązuje się przenieść na własność biorącego określoną ilość pieniędzy albo rzeczy oznaczonych tylko co do gatunku, a biorący zobowiązuje się zwrócić tę samą ilość pieniędzy albo tę samą ilość rzeczy tego samego gatunku i tej samej jakości. Zgodnie zaś z art. 78 prawa bankowego do umów pożyczek pieniężnych zawieranych przez bank stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące zabezpieczenia spłaty i oprocentowania kredytu, co wskazuje na zbieżność konstrukcyjną obydwu kontraktów, z tym zastrzeżeniem, że na podstawie umowy pożyczki na rzecz pożyczkobiorcy przenoszona jest własność środków pieniężnych.

W dalszej części uzasadnienia zasygnalizowane powyżej zasadnicze motywy rozstrzygnięcia zostaną rozwinięte w niezbędnym zakresie. Należy przy tym wskazać, że przy założeniu dyrektywy zwięzłego sporządzenia uzasadnienia (art. 327 ¹ § 2 k.p.c.) w uzasadnieniu wyroku nie ma potrzeby, a tym bardziej obowiązku wyrażania szczegółowego stanowiska do wszystkich poglądów prezentowanych przez strony postępowania, o ile nie miały one istotnego znaczenia dla rozstrzygnięcia przedmiotowej sprawy. Celem uzasadnienia wyroku nie jest bowiem ocena stanowisk stron, ale wyjaśnienie istotnych motywów rozstrzygnięcia. (por. wyrok SN z dnia 29 października 1998 r., II UKN 282/98, postanowienie SN z dnia 16 marca 2012 r., IV CSK 373/11).

Wyrok został wydany na posiedzeniu niejawnym, zgodnie z art. 15zzs ² ustawy z dnia 20 marca 2020 r. o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych, po przeprowadzeniu w całości postępowania dowodowego w niezbędnym zakresie oraz odebraniu stanowisk stron na piśmie.

Status konsumenta i przedsiębiorcy, brak negocjacji i świadczenia główne.

Dowody przeprowadzone w sprawie nie budzą wątpliwości co do tego, że umowa wiąże się z działalnością gospodarczą pozwanego, a zarazem brak jest takiego związku w przypadku kredytobiorcy, a zatem należy go uznać za konsumenta (art. 22 ¹ k.c.).

Ciężar dowodu, że klauzula ryzyka walutowego oraz klauzule przeliczeniowe zostały indywidualnie uzgodnione, spoczywał na banku (art. 385 ¹ § 4 k.c.), który temu ciężarowi nie sprostał - nie można bowiem uznać „wyboru waluty” pożyczki przez konsumenta za negocjacje, skoro sprowadza się to jedynie do zatwierdzenia jednej z kilku możliwości oferowanych przez bank, zaś sam sposób przeliczania kursów walut był ustalany jednostronnie przez bank.

Sama kwota pożyczki (w CHF) nie była uzgodniona indywidualnie, ponieważ ustalenia określonej kwoty franków szwajcarskich dokonał pozwany bank – kredytobiorca we wniosku kredytowym wskazał określoną kwotę w PLN, natomiast bank dokonał jej przeliczenia na CHF według swojej tabeli kursowej, a zatem bez uzgodnienia z konsumentem – podanie kwoty w walucie obcej było konieczne z uwagi na konstrukcję pożyczki denominowanej i nie wynikało z woli konsumenta, którego celem było uzyskanie środków w PLN. Rzeczywisty brak wynegocjowania przez konsumenta kwoty pożyczki jest wręcz oczywisty, kiedy wziąć pod uwagę fakt, że we wniosku kredytowym pożyczkobiorca wskazał potrzebną mu kwotę PLN, a po zawarciu umowy bank wypłacił mu kwotę PLN, jednak w innej wysokości (wynikającej z zastosowanego kursu przeliczeniowego).

Obie grupy postanowień umownych określają świadczenia główne w rozumieniu art. 385 ¹ § 1 k.c., ponieważ nie tylko samo powiązanie pożyczki z walutą obcą, ale również sposób dokonywania przeliczeń walutowych koniecznych do realizacji takiej umowy określają samą istotę umowy pożyczki denominowanej w walucie obcej.

Niejednoznaczność i abuzywność klauzul przeliczeniowych.

Klauzule przeliczeniowe zawarte w § 5 pkt 4 i 5 oraz § 13 ust 7 umowy zostały sformułowane w sposób niejednoznaczny ( art. 385 ¹ § 1 zd. 2 k.c.), tj. prostym i zrozumiałym językiem (art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13/EWG), ponieważ ich treść nie pozwala na stwierdzenie, w jaki sposób pozwany bank ustala kurs CHF dla celu wykonania umowy, a także kształtują one prawa i obowiązki konsumenta sprzecznie z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy (art. 385 ¹ § 1 k.c.). W oparciu o te postanowienia konsument został obciążony koniecznością pokrywania kosztów spreadu (różnicy pomiędzy kursem kupna i sprzedaży waluty obcej), pomimo że koszty te nie odpowiadały żadnej usłudze świadczonej przez bank na rzecz klienta, a służyły jedynie pokryciu kosztów udzielenia przez bank pożyczki i zabezpieczenia banku przed ryzykiem kursowym, a w umowie brak jest jednoznacznej informacji o tym, że konsument ponosi takie koszty, jaka jest ich wysokość i z czego one wynikają. Ponadto klauzule przeliczeniowe dawały pozwanemu bankowi w istocie całkowitą swobodę w sposobie kształtowania wysokości kursu waluty obcej, ponieważ postanowienia umowy w żaden sposób nie precyzowały, w oparciu o jakie zasady kurs waluty obcej miał być ustalany przez bank. Tym samym bank mógł ustalić ten kurs na dowolnym poziomie, nawet oderwanym od jakiegokolwiek kursu występującego na rynku, ze szkodą dla konsumenta. W rezultacie bank w oparciu o klauzule przeliczeniowe uzyskał rzeczywistą możliwość dowolnego kształtowania wysokości świadczeń konsumenta i własnych, co jest w oczywisty sposób sprzeczne z dobrymi obyczajami i rażąco narusza interesy konsumenta.

Podkreślenia wymaga, że klauzula przeliczeniowa dotycząca spłaty rat stanowiła niedozwolone postanowienie umowne. Należy bowiem podzielić pogląd wyrażony przez Sąd Okręgowy w Warszawie - Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów w sprawie dotyczącej właśnie klauzul przeliczeniowych że "to, że istnieje wariant wyboru spłaty należności bezpośrednio w walucie obcej, pozostaje bez znaczenia dla rozstrzygnięcia w niniejszej sprawie, gdyż każdy wariant powinien być zgodny z przepisami konsumenckimi. Nie może być tak, że Bank - przykładowo - daje wybór, z których jeden spełnia wymogi prawa konsumenckiego, drugi zaś nie." ¹

Należy przy tym zwrócić uwagę, że konstrukcja pożyczki denominowanej determinowała to, że zakres swobody banku w kształtowaniu praw i obowiązków stron był jeszcze dalej idący aniżeli przy pożyczce indeksowanej, w której kwota była od początku podana w PLN, a zatem umowa przewidywała wprost wysokość świadczenia, które ma spełnić bank. Natomiast z uwagi na fakt, że w pożyczce denominowanej kwota była wskazana w CHF, a jej wypłata była dokonywana w PLN po dokonaniu przeliczenia przez bank, oznaczało to, że w tego rodzaju pożyczce bank decyduje nie tylko o wysokości świadczeń spełnianych przez konsumenta, ale także o wysokości świadczenia spełnianego przez siebie wykonując umowę na etapie uruchomienia środków.

Sąd dokonał oceny, czy postanowienia umowne są niedozwolone (art. 385 ^{( 1)} § 1 k.c.), według stanu z chwili zawarcia umowy. ^{( 2)} Tym samym dla powyższej oceny nie miały żadnego znaczenia okoliczności takie jak sposób wykonywania umowy, wieloletnie wykonywanie umowy przez konsumenta bez żadnych zastrzeżeń, faktyczny sposób ustalania wysokości kursów waluty obcej przez bank i ich relacja do innych kursów występujących na rynku, późniejsze zmiany regulaminu pozwanego banku (np. co do możliwości spłaty kredytu bezpośrednio w walucie CHF), późniejsze zmiany stanu prawnego czy kwestia ewentualnego zawarcia przez strony aneksu do umowy kredytu upoważniającego konsumenta do spłaty rat bezpośrednio w walucie obcej. Dla oceny abuzywności klauzul przeliczeniowych nie miało znaczenia, że wybór pożyczki powiązanej z kursem waluty obcej pozwalał konsumentowi na skorzystanie z niższego oprocentowania (LIBOR CHF).

Zgodnie z art. 385 ¹ § 1 k.c., niedozwolone postanowienia umowne nie wiążą konsumenta, zatem brak jest podstaw do modyfikacji tych postanowień lub uznania, że nie wiążą one konsumenta jedynie w pewnym zakresie ani uzupełnienia powstałej po tych postanowieniach „luki” jakąkolwiek treścią, w tym w szczególności przepisami prawa krajowego. Odmienne zapatrywanie byłoby sprzeczne z brzmieniem oraz celem przepisów art. 385 ¹ § 1 k.c. i art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG. ³ Przede wszystkim zaś uzupełnienie umowy przepisem prawa krajowego nie może mieć miejsca w sytuacji, w której usunięcie z umowy nieuczciwego warunku prowadzi do jej nieważności, która jest akceptowana przez konsumenta, ⁴ zaś w niniejszej sprawie konsument nie zgodził się na obowiązywanie umowy z nieuczciwymi warunkami ani na uzupełnienie jej treści przepisem prawa krajowego, natomiast wyraził zgodę na stwierdzenie nieważności umowy, będąc świadomym wynikających z tego konsekwencji. Co więcej, przepisem krajowym służącym uzupełnieniu treści umowy nie mógłby być art. 358 § 2 k.c. w brzmieniu obowiązującym od dnia 24.01.2009 r., ponieważ jest on przepisem prawa krajowego o charakterze ogólnym, który nie ma zastosowania konkretnie do umów zawieranych pomiędzy przedsiębiorcą a konsumentem ⁵ . Norma ta ma charakter dyspozytywny, w przeciwieństwie np. do węgierskiego stanu prawnego, przez co niemiarodajne jest na potrzeby rozstrzygnięcia sprawy odwoływanie się do wyroku Trybunału z dnia 2 września 2021 r., C-932/19, w którym analizowano kwestię woli konsumenta na kwestię upadku umowy, ale przy uwzględnieniu treści krajowego prawodawstwa, którego celem był wyeliminowanie nierównowagi kontraktowej stron (stwierdzenie nieważności warunków umownych dotyczących ustalenia kursu wypłaty i spłaty świadczenia ustalanych przez instytucje finansowe w zakresie umów kredytu, pożyczki, lub leasingu finansowego zawartych od dnia 1 maja 2004 r. do dnia wejścia w życie ustawy i ich zastąpienie urzędowym kursem ustalanym węgierski bank centralny).

Nieważność umowy.

Uznanie samych ww. klauzul przeliczeniowych za niedozwolone postanowienia umowne skutkuje nieważnością całej umowy, ponieważ postanowienia te oznaczają główny przedmiot umowy i określają sposób jej wykonywania – skoro zaś nie jest możliwe określenie sposobu wykonywania umowy, to musi ona być uznana za nieważną. Stanowisko to przeważa w aktualnym orzecznictwie. ⁶

Należy przy tym mieć na uwadze, że w przypadku pożyczki denominowanej, która podlegała wypłacie tylko w PLN skutek w postaci nieważności umowy wobec stwierdzenia abuzywności klauzuli przeliczeniowej dotyczącej wypłaty w złotych po kursie kupna banku jest jeszcze bardziej ewidentny aniżeli w przypadku innych umów powiązanych z walutą obcą. Skoro bowiem kwota była wyrażona w CHF, lecz wypłata pożyczki była możliwa tylko w PLN, to wyłączenie z umowy regulującej sposób przeliczenia CHF na PLN dla celu wypłaty pożyczki powoduje, że nie jest w ogóle możliwe ustalenie kwoty PLN, w której pożyczka ma zostać wypłacona, a tym samym nie jest możliwe ustalenie treści podstawowego świadczenia banku w walucie wykonania kontraktu. Stanowisko to znajduje oparcie w aktualnym orzecznictwie Sądu Najwyższego, który wskazał, że „umowa jest umową kredytu denominowanego, w której określono kwotę kredytu w walucie obcej i przewidziano jednocześnie, że wypłata powinna nastąpić w złotych. Eliminacja klauzuli przeliczeniowej w takiej umowie sprawia, że nie wiadomo, jaką kwotę powinien wypłacić bank. Oznacza to, że brakuje niezbędnego elementu konstrukcyjnego stosunku prawnego i niemożliwe jest jego uzupełnienie.”. ^{( 7)} Faktem jest, że w dawniejszym orzecznictwie Sądu Najwyższego dopuszczano możliwość utrzymania w mocy umowy po stwierdzeniu bezskuteczności niedozwolonych klauzul przeliczeniowych przez uznanie, że kwotą pożyczki nie jest kwota wskazana w umowie w CHF, ^{( 8)} lecz kwota faktycznie wypłacona przez bank w PLN, jednak zabieg ten de facto stanowi niedopuszczalną ingerencję Sądu w treść umowy wykraczającą poza ramy wynikające z art. 385 ^{( 1)} § 1 k.c. i art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG, która została wprost wykluczona w aktualnym orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości. ^{( 9)}

Jednocześnie strona powodowa stanowczo wyraziła zgodę na stwierdzenie nieważności umowy, będąc świadoma wynikających z tego konsekwencji. Należy tutaj zwrócić uwagę, że wprawdzie art. 385 ¹ § 1 k.c. (ani art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13) nie wskazuje wprost na sankcję nieważności umowy zawierającej niedozwolone postanowienia umowne, niemniej jednak dyrektywa nr 93/13 przewiduje w art. 8 możliwość przyjęcia lub utrzymania bardziej rygorystycznych przepisów prawnych, których celem jest także osiągnięcie celu odstraszającego (art. 8b ust. 1). Obowiązkiem organu stosującego prawo jest zapewnienie skuteczności ochrony przyznanej konsumentowi w normach zawartych w dyrektywie. Dlatego nie ma przeszkód aby w sytuacji, w której naruszenie praw konsumenta chronionych dyrektywą prowadzi do innej niż przewidziana jako zasadnicza w art. 385 ¹ wadliwości czynności prawnej, zastosowania nie mogła znaleźć inna sankcja, w tym sankcja nieważności czynności prawnej.

Tezie tej nie sprzeciwia się stwierdzenie, że umowa bezwzględnie wiąże w pozostałym zakresie (art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13). Zgodnie z wykładnią tego przepisu dokonaną w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości, umowa zawierająca nieuczciwe warunki powinna w zasadzie nadal obowiązywać, bez jakiejkolwiek zmiany innej niż wynikająca z uchylenia nieuczciwych warunków, o ile takie dalsze obowiązywanie umowy jest prawnie możliwe zgodnie z zasadami prawa wewnętrznego (m.in. wyroki w sprawie C-618/10, w sprawie C-488/11, w sprawie C-260/18). Stąd też oczywiste jest, że nie jest możliwe dalsze funkcjonowanie umowy, której po wyłączeniu z niej postanowień niedozwolonych (które mogą przecież w określonych warunkach dotyczyć głównych świadczeń stron), nie da się wykonać – określić sposobu i wysokości świadczenia.

Jednocześnie brak jest podstaw do uznania umowy pożyczki za bezwzględnie nieważną. Zawieranie umów powiązanych z walutą obcą (indeksowanych i denominowanych) jest i było dopuszczalne w świetle art. 353 ¹ k.c. i art. 720 i nast. k.c. w brzmieniu obowiązującym w dacie zawarcia umowy.

W świetle powyżej poczynionych wywodów Sąd przesłankowo stwierdził nieważność spornej umowy pożyczki. W punkcie I sentencji wyroku Sąd, działając na podstawie art. 355 k.p.c. umorzył postępowanie, w zakresie żądania ustalenia nieważności umowy (w oparciu o przepis art. 189 k.p.c.), albowiem strona powodowa skutecznie cofnęła powództwo w tym zakresie, tj. wraz ze zrzeczeniem się przedmiotowego roszczenia, co uczyniła przed wydaniem wyroku w niniejszej sprawie.

Uznanie, że umowa była nieważna świadczy również o nieważności wtórnych względem niej aneksów i ugód. Brak bowiem w świetle materiału procesowego sprawy dowodów, z których wynikałoby, że powodowie podpisując ugody mieli świadomość abuzywności klauzul przeliczeniowych i ryzyka walutowego i przystępując do dokonywania tych czynności wyrażali świadomą, następczą zgodę na wadliwe postanowienia, dokonując swoistej konwalidacji. Tym samym wszelkie oświadczenia o uznaniu zadłużenia i restrukturyzacji jest spłaty pozostają obojętne na kwestię ważności pierwotnego kontraktu.

Świadczenie nienależne.

Nieważność umowy ex tunc oznacza, że wszystkie świadczenia spełnione na jej podstawie stanowią świadczenia nienależne ( condictio sine causa) podlegające zwrotowi na podstawie art. 405 k.c. w zw. z art. 410 § 1 k.c. Natomiast okoliczność, że bankowi przysługuje wobec konsumenta roszczenie o zwrot równowartości wypłaconego kapitału nie ma w tym względzie znaczenia (z zastrzeżeniem skutków wynikających z ewentualnego wniesienia przez pozwanego powództwa wzajemnego bądź podniesienia zarzutu potrącenia lub zatrzymania). ¹⁰ Wobec tego brak jest podstaw do oddalenia powództwa o zapłatę na podstawie art. 409 k.c., art. 411 pkt 2 k.c., art. 411 pkt 4 k.c. czy jakiejkolwiek innej (w tym także art. 5 k.c.).

Zgodnie z art. 405 k.c. kto bez podstawy prawnej uzyskał korzyść majątkową kosztem innej osoby, obowiązany jest do wydania korzyści w naturze, a gdyby to nie było możliwe, do zwrotu jej wartości. Przepis ten stosuje się w szczególności do świadczenia nienależnego, tj. takiego, w którym ten, kto je spełnił, nie był w ogóle zobowiązany lub nie był zobowiązany względem osoby, której świadczył, albo jeżeli podstawa świadczenia odpadła lub zamierzony cel świadczenia nie został osiągnięty, albo jeżeli czynność prawna zobowiązująca do świadczenia była nieważna i nie stała się ważna po spełnieniu świadczenia (art. 410 § 1 i 2 k.c.). Skutkiem stwierdzenia nieważności umowy w całości jest uznanie, że spełnione przez obie strony świadczenia nie miały oparcia w łączącej strony umowie. W związku z tym na pozwanym banku ciąży obowiązek zwrotu na rzecz strony powodowej kwoty, którą świadczyła na podstawie nieważnej czynności prawnej niezależnie od tego, czy strona powodowa spłaciła na rzecz banku kwotę udostępnionego jej kapitału, czy też nie. W razie bowiem upadku umowy, każda z jej stron ma odrębne roszczenia o zwrot spełnionych w ramach jej wykonania świadczeń. Należy przy tym zauważyć, że w sprawie niniejszej nie ma miejsce żadna z sytuacji, która uniemożliwiałaby domaganie się zwrotu przez stronę powodową nienależnie spełnianego świadczenia (art. 411 k.c.). Nie sposób bowiem zarzucić stronie powodowej, że świadczyła z pełną świadomością tego, że nie była zobowiązana, w szczególności, iż zgodnie z postanowieniami umowy brak spełnienia zobowiązań narażał ją na przedsięwzięcie ze strony banku czynności sankcyjnych (wypowiedzenie umowy, wymagalność niespłaconego kapitału, groźba sporu sądowego). Brak również podstaw, aby świadczenie na podstawie umowy zawartej w oparciu o narzucone przez bank nieuczciwe warunki czyniło zadość zasadom współżycia społecznego. Sąd Okręgowy a limine nie wyłącza możliwości oparcia się na klauzuli generalnej zasad współżycia społecznego (art. 5 k.c., art. 411 pkt 2 k.c.), jako przesłance niweczącej żądanie konsumenta, niemniej jednak uzasadnieniem dla jej zastosowania muszą być wyjątkowe okoliczności. W ocenie Sądu Okręgowego na kanwie niniejszej sprawy brak okoliczności tego rodzaju, które miałby usprawiedliwiać domaganie się oddalenia żądania zwrotu świadczenia nienależnego (art. 411 pkt 2 k.p.c.), czy świadczyć o nadużywaniu przez stronę powodową prawa (art. 5 k.c.). W doktrynie słusznie podnosi się, że art. 411 pkt 2 k.c. nie stanowi lex specialis względem art. 5 k.c., w związku z czym unormowanie z art. 411 pkt 2 k.c. wyprzedza zarzut ogólny nadużycia prawa z art. 5 k.c. ¹¹ W pierwszym bowiem przypadku charakter świadczenia nienależnego wyklucza domaganie się jego zwrotu, w drugim zaś charakter roszczenia czyni możliwym domaganie się zwrotu, lecz w konkretnych okolicznościach jest ono nadużywane. I tak w ocenie Sądu nie może zostać uznane za zadośćuczynienie zasadom słuszności spełnienie przez stronę powodową świadczenia w wykonaniu umowy uznanej za nieważną z uwagi na jej kwalifikowaną wadliwość konstrukcyjną (upadek denominacji) w sytuacji, kiedy wzór umowy opracował bank. Zdaniem Sądu strona powodowa nie nadużywa również prawa do domagania się zwrotu uiszczonych kwot z odwołaniem się do sytuacji prawnej innych pożyczkobiorców, którzy nie zdecydowali się na zaciągnięcie zobowiązania w walucie obcej. W ocenie Sądu okoliczność wyboru przez stronę powodową oferty z udziałem waluty obcej, przedstawionej przez pozwanego jako oferta korzystniejsza w dacie zawierania umowy, nie może świadczyć o tym, że strona powodowa kwestionując po latach kontrakt nie może skutecznie dochodzić przysługujących jej praw konsumenckich z uwagi na nadużycie prawa, w świetle decyzji innych osób.

W okresie dochodzonym pozwem powodowie K. N. i A. N. uiścili na rzecz pozwanego banku, w wykonaniu umowy pożyczki, kwotę 132.918,62 zł. W konsekwencji powyżej poczynionych wywodów Sąd zasądził od pozwanego na rzecz ww. powodów łącznie powyższą kwotę pieniężną tytułem zwrotu świadczenia nienależnego spełnionego na podstawie nieważnego stosunku prawnego.

Zarzut przedawnienia.

W ocenie Sądu, roszczenia strony powodowej nie są przedawnione. Do dnia wytoczenia powództwa termin przedawnienia jeszcze nie upłynął. W ocenie Sądu Okręgowego, granicznym momentem, z którym można wiązać początek biegu terminu przedawnienia roszczenia o zwrot świadczonych przez pożyczkobiorców kwot jest na kanwie sprawy niniejszej dzień opublikowania wyroku Trybunału w sprawie C-260/18 (D.), którego wydanie było szeroko komentowane w Polsce. Tezy płynące z tego orzeczenia, dotyczące m.in. niemożności uzupełniania luk w umowie powstałych na skutek eliminacji warunków nieuczciwych z odwołaniem się do przepisów o charakterze ogólnym (co było przedmiotem niektórych rozstrzygnięć sądowych) niewątpliwie, winny stanowić asumpt do przedsięwzięcia czynności zmierzających do ochrony swoich praw. Dlatego też, mając na względzie konieczną do przyjęcia fikcję z art. 120 § 1 k.c., w ocenie Sądu data 4 października 2019 r., tj. dzień następujący po dniu opublikowania orzeczenia wyznaczać winna początek biegu terminu przedawnienia roszczenia o zapłatę kwot już przez konsumenta uiszczonych. Orzeczenie było bowiem niezwłocznie opublikowane na powszechnie dostępnych stronach internetowych Trybunału oraz było przedmiotem szerokiej relacji medialnej, co należy traktować w kategoriach faktu powszechnie znanego. Tym samym roszczenia dochodzone pozwem nie przedawniły się przy uwzględnieniu terminu ogólnego z art. 118 k.c. Przyjęcie odmiennej tezy godziłoby w zasadę skuteczności dyrektywy (e ffet utile). Poszukiwanie wcześniejszego początku biegu terminu przedawnienia, jeżeli założenie to nie jest obalone szczególnymi okolicznościami danej sprawy, np. wcześniejszym wyraźnym kwestionowaniem przez konsumenta klauzul przeliczeniowych czy indeksacyjnych i następczym wieloletnim zaniechaniem dochodzenia swoich praw na drodze sądowej, nie byłoby do pogodzenia z zasadami ochrony praw konsumenta, odstraszającym skutkiem dyrektywy oraz byłoby wątpliwe z punktu widzenia zasad współżycia społecznego, gdyż usprawiedliwiałoby przedsiębiorcę z korzystania z nieuczciwych warunków. Tym samym, wobec wystąpienia przez stronę powodową na drogę sądową w 2021 roku należy uznać, że jej roszczenie o zapłatę nie uległo przedawnieniu.

Odsetki.

Roszczenie o zwrot świadczenia nienależnego stanowi roszczenie bezterminowe, a zatem staje się wymagalne po wezwaniu do zapłaty (art. 455 k.c.). Funkcję wezwania do zapłaty spełnił, w zakresie kwoty 55.808,85 zł odpis pozwu, co oznacza, że pozwany powinien był spełnić świadczenie dochodzone pozwem w terminie 14 dni od daty jego doręczenia, a zatem pozwany popadł w opóźnienie z dniem 29 marca 2021 roku (k. 97 – data doręczenia) i od tej daty zostały od niego zasądzone odsetki ustawowe za opóźnienie na podstawie art. 481 § 1 i 2 k.c. od ww. kwoty. W pozwie strona powodowa w sposób jednoznaczny i wyraźny powołała się na nieważność umowy wynikającą z zawarcia w niej niedozwolonych postanowień umownych, a zatem pozwany po odebraniu tego pozwu nie powinien był mieć żadnych wątpliwości co do tego, że konsument jest świadomy skutków nieważności umowy i akceptuje je. Analogicznie należało ocenić wymagalność roszczenia o zapłatę, w zakresie kwoty 77.109,77 zł z tą różnicą, iż funkcję wezwania do zapłaty spełnił w tej części odpis modyfikacji powództwa, co oznacza, że pozwany powinien był spełnić świadczenie dochodzone zmodyfikowanym pozwem w terminie 14 dni od daty jego doręczenia (k. 397 – data doręczenia), a zatem pozwany popadł w opóźnienie z dniem 11 kwietnia 2023 roku. Zaznaczenia wymaga, iż zarówno dzień 29 marca 2021 roku, jak i 11 kwietnia 2023 roku były pierwszymi dniami roboczymi po upływie 14 dni od dat doręczenia odpisów ww. pism procesowych, w konsekwencji czego, mając na względzie dyspozycję art. 115 k.c., orzeczono jak w sentencji wyroku.

W konsekwencji powyżej poczynionych wywodów Sąd w pozostałym zakresie oddalił żądanie odsetkowe strony powodowej, jako nieuzasadnione.

Koszty procesu:

Sąd ustalił, że pozwany jest zobowiązany do zwrotu powodom całości poniesionych przez nich kosztów procesu, w oparciu o zasadę opisaną w art. 100 zdanie drugie k.p.c., pozostawiając szczegółowe ich wyliczenie referendarzowi sądowemu na podstawie art. 108 § 1 k.p.c. Istotą sporu była bowiem abuzywność klauzul przeliczeniowych oraz ważność umowy i w tym zakresie Sąd podzielił stanowisko powodów. Sąd uznał, iż rozliczenie kosztów na podstawie art. 100 zd. 1 kpc (rozliczenie stosunkowe) byłoby nieuzasadnione przy konsumenckim charakterze sprawy. Zgodnie wyrokiem TSUE w sprawie C-224/19 zasadę skuteczności należy interpretować w ten sposób, że przepisy dyrektywy 93/13 stoją na przeszkodzie uregulowaniom pozwalającym na obciążenie konsumenta częścią kosztów postępowania, stosownie do wysokości kwot nienależnie zapłaconych, które zostały mu zwrócone w wyniku stwierdzenia nieważności warunku umownego ze względu na jego nieuczciwy charakter, jeśli takie uregulowania stanowią istotną przeszkodę mogącą zniechęcić konsumentów do korzystania z prawa do skutecznej kontroli sądowej potencjalnie nieuczciwego charakteru warunków umownych. A zatem nałożenie na konsumenta obowiązku zwrotu kosztów procesu choćby w części przy potwierdzeniu abuzywności postanowień wskazanych w pozwie utrudniałoby dochodzenie roszczeń konsumentowi i de facto powodowało swego rodzaju „efekt mrożący”, wpływający na powstrzymywanie się konsumentów przed wytoczeniem powództwa. To zaś przekreślałoby długoterminowy efekt dyrektywy 93/13, która zmierza przecież do wyeliminowania postanowień abuzywnych z obrotu i zaniechanie ich stosowania w przyszłości.

ZARZĄDZENIE

(...)

1 vide wyrok Sądu Okręgowego w Warszawie - Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów z dnia 14.12.2010 r. XVII AmC 426/09,

2 por. uchwała składu 7 sędziów Sądu Najwyższego z dnia 20.06.2018 r., III CZP 29/17,

3 por.:

- wyrok Trybunału Sprawiedliwości z dnia 3.10.2019 r., C-290/18, D.,

- wyrok Trybunału Sprawiedliwości z dnia 29.04.2021 r., C-19/20, (...),

4 por. wyrok Trybunału Sprawiedliwości z dnia 8.09.2022 r., C-80/21 – C-82/21, (...), pkt 78,

5 por. wyrok Trybunału Sprawiedliwości z dnia 8.09.2022 r., C-80/21 – C-82/21, (...), pkt 76,

6 por.:

- wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11.12.2019 r., V CSK 382/18, LEX nr 2771344,

- wyrok Sądu Najwyższego z dnia 3.02.2022 r., II CSKP 415/22,

- wyrok Sądu Najwyższego z dnia 3.02.2022 r., II CSKP 975/22,

- wyrok Sądu Najwyższego z dnia 3.03.2022 r., II CSKP 459/22,

- wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17.03.2022 r., II CSKP 474/22,

- wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23.03.2022 r., II CSKP 532/22,

- wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10.05.2022 r., II CSKP 285/22,

- wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10.05.2022 r., II CSKP 382/22,

- wyrok Sądu Najwyższego z dnia 18.05.2022 r., II CSKP 1030/22,

- wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19.05.2022 r., II CSKP 797/22,

- wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19.05.2022 r., II CSKP 971/22,

- wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19.05.2022 r., II CSKP 985/22,

- wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20.05.2022 r., II CSKP 403/22,

- wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20.05.2022 r., II CSKP 419/22,

- wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20.05.2022 r., II CSKP 796/22,

- wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20.05.2022 r., II CSKP 943/22,

- wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26.05.2022 r., II CSKP 650/22,

- wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20.06.2022 r., II CSKP 701/22,

- wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23.06.2022 r., II CSKP 616/22,

- postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 31.05.2022 r., I CSK 2314/22,

- postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 15.06.2022 r., I CSK 2326/22,

- postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 23.06.2022 r., I CSK 2538/22,

- postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 23.06.2022 r., I CSK 2722/22,

7 por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26.05.2022 r., II CSKP 650/22,

8 por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29.10.2019 r., IV CSK 309/18,

9 por. wyrok Trybunału Sprawiedliwości z dnia 8.09.2022 r., C-80/21 – C-82/21, (...), pkt 79, 83-84,

10 por.:

- uchwała Sądu Najwyższego z dnia 16.02.2021 r., III CZP 11/20,

- uchwała składu 7 sędziów Sądu Najwyższego z mocą zasady prawnej z dnia 7.05.2021 r., III CZP 6/21,

11 P. Księżak (w:) Kodeks cywilny. Komentarz, t. 3A, red. K. Osajda, 2017, komentarz do art. 411, pkt 46, R. Trzaskowski (w:) Kodeks cywilny. Komentarz. Tom III. Zobowiązania. Część ogólna, wyd. II, LEX