Portal Orzeczeń Sądu Okręgowego w Warszawie

POSTANOWIENIE

Dnia 19 grudnia 2024 roku

Sąd Okręgowy w Warszawie XXVIII Wydział Cywilny w składzie:

Przewodniczący: sędzia del. Michał Maj

Protokolant: protokolant sądowy Emilia Zadrożna

po rozpoznaniu w dniu 19 grudnia 2024 roku w Warszawie na rozprawie

sprawy z powództwa R. M. i E. M.

przeciwko (...) Bank (...) spółce akcyjnej z siedzibą w W.

o ustalenie i zapłatę, ewentualnie o ustalenie i zapłatę

postanawia:

I. na podstawie art. 267 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej zwrócić się do Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej o udzielenie odpowiedzi na pytanie:

czy, w kontekście uznania umowy kredytu hipotecznego za nieważną w całości ze względu na to, że nie może ona dalej obowiązywać po usunięciu z niej nieuczciwych warunków, art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich oraz zasady skuteczności, równoważności, proporcjonalności i pewności prawa należy interpretować w ten sposób, że stoją one na przeszkodzie wykładni sądowej przepisów krajowych, zgodnie z którą:

1. w procesie z powództwa konsumenta przeciwko bankowi o zwrot równowartości rat kredytu bank może podnieść skuteczny zarzut potrącenia swojej wierzytelności o zwrot równowartości kapitału kredytu z wierzytelnością konsumenta,

2. bank może skutecznie podnieść powyższy zarzut potrącenia również jako zarzut ewentualny, podczas gdy co do zasady zarzuca w procesie, że umowa kredytu jest ważna i nie zawiera nieuczciwych warunków umownych,

3. bank może skutecznie wezwać konsumenta do zwrotu równowartości kapitału kredytu wypłaconego w wykonaniu nieważnej umowy (w efekcie czego ta wierzytelność banku stanie się wymagalna), podczas gdy co do zasady bank zarzuca w procesie, że umowa kredytu jest ważna i nie zawiera nieuczciwych warunków umownych,

4. bank może wyznaczyć konsumentowi termin dwutygodniowy na zwrot równowartości całego kapitału kredytu (w efekcie czego wierzytelność banku o zwrot równowartości całego kapitału kredytu staje się wymagalna),

5. konsument zostanie obciążony częścią kosztów procesu w zakresie, w którym powództwo o zapłatę zostało oddalone w związku z uwzględnieniem zarzutu potrącenia podniesionego przez bank,

II. na podstawie art. 177 § 1 pkt 3 ¹ k.p.c. zawiesić postępowanie w zakresie powództwa o zapłatę do czasu udzielenia przez Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej odpowiedzi na powyższe pytanie prejudycjalne.

Sygn. akt XXVIII C 22766/22

UZASADNIENIE POSTANOWIENIA Z DNIA 19 GRUDNIA 2024 ROKU

- WNIOSEK O WYDANIE ORZECZENIA W TRYBIE PREJUDYCJALNYM

Dnia 19 grudnia 2024 roku

1.  Sąd odsyłający.

2.  Sąd Okręgowy w Warszawie XXVIII Wydział Cywilny w składzie: Przewodniczący: sędzia del. Michał Maj, adres: ulica (...), (...)-(...) W., telefon: (...), e-mail: (...)

3.  Strony w postępowaniu głównym i ich przedstawiciele.

4.  Powodowie: R. M. i E. M. (adres: ulica (...), (...)-(...) W.) reprezentowani przez radczynię prawną B. S. (adres: Kancelaria (...), ulica (...), (...)-(...) W., e-mail: (...).pl, telefon: (...)).

5.  Pozwany: (...) Bank (...) spółka akcyjna (adres: aleja (...), (...)-(...) W.) reprezentowany przez radcę prawnego P. L. (adres: ulica (...) lok. (...), (...)-(...) W., e-mail: (...).pl, telefon: (...)).

6.  Przedmiot sporu w postępowaniu głównym i istotne okoliczności faktyczne.

7.  W dniu 28.08.2008 r. została zawarta umowa kredytu, na podstawie której pozwany udzielił powodom kredytu w kwocie 360.000 PLN na okres 360 miesięcy na sfinansowanie zakupu lokalu mieszkalnego nr (...) położonego w W. przy ulicy (...)nr (...). Kredyt był oprocentowany według zmiennej stopy procentowej, stanowiącej sumę stawki LIBOR CHF 3M i stałej marży banku. Umowa zawierała następujące postanowienia. Kredyt jest denominowany (waloryzowany) w walucie CHF (§ 2 ust. 1). Kwota kredytu denominowanego (waloryzowanego) w CHF lub transzy kredytu zostanie określona według kursu kupna dewiz dla wyżej wymienionej waluty zgodnie z „Tabelą kursów” obowiązującą w banku w dniu wykorzystania kredytu lub transzy kredytu (§ 2 ust. 2). Kredyt wykorzystywany jest w złotych, przy jednoczesnym przeliczeniu kwoty kredytu według kursu kupna dewiz dla CHF zgodnie z „Tabelą kursów” obowiązującą w banku w dniu wykorzystania kredytu lub transzy kredytu (§ 4 ust. 1a). Spłata rat kapitałowo-odsetkowych dokonywana jest w złotych po uprzednim przeliczeniu rat kapitałowo-odsetkowych według kursu sprzedaży dewiz dla CHF zgodnie z „Tabelą kursów” obowiązującą w banku w dniu spłaty (§ 9 ust. 2 zd. 3). Spłata należnych odsetek dokonywana jest w złotych po uprzednim przeliczeniu należnych odsetek według kursu sprzedaży dewiz dla CHF zgodnie z „Tabelą kursów” obowiązującą w banku w dniu spłaty. (§ 9 ust. 6 zd. 3).

8.  Bank uruchomił kredytu kwotą 360.000 PLN w dniu 5.09.2008 r. W okresie od dnia 5.09.2008 r. do dnia 15.03.2022 r. bank pobrał od powodów łącznie kwotę 327.338 PLN tytułem rat kredytu.

9.  W pozwie wniesionym w dniu 17.11.2022 r. powodowie zwrócili się o ustalenie nieważności powyższej umowy kredytu i zasądzenie od pozwanego kwoty 327.338 PLN z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od dnia 7.09.2022 r. do dnia zapłaty. Powodowie uzasadnili powyższe żądanie wskazując, że umowa kredytu zawiera nieuczciwe warunki umowne dotyczące przeliczeń kursu PLN/CHF, bez których wykonywanie umowy nie jest możliwe, a w rezultacie umowa jest nieważna. Jednocześnie powodowie wskazali, że nieważność umowy oznacza, że wszystkie raty, które zapłacili w wykonaniu tej umowy stanowią świadczenia nienależne i wobec tego bank powinien zwrócić powodom ich równowartość. Powodowie wnieśli również o zasądzenie od pozwanego na ich rzecz kosztów procesu.

10.  Odpis pozwu został doręczony pozwanemu w dniu 19.07.2023 r. W odpowiedzi na pozew z dnia 13.10.2023 r. pozwany wniósł o oddalenie powództwa, wskazując, że umowa jest ważna i nie zawiera nieuczciwych warunków umownych. Ponadto pozwany wniósł o zasądzenie od powodów na jego rzecz kosztów procesu.

11.  W dniu 18.07.2024 r. powodom zostało doręczone pismo, w którym pozwany wezwał ich do zwrotu równowartości kapitału kredytu w kwocie 360.000 PLN wypłaconego w wykonaniu umowy kredytu w terminie do dnia 5.08.2024 r. W dniu 9.08.2024 r. powodom zostało doręczone oświadczenie pozwanego, w którym wskazał on, że potrąca przysługującą mu wierzytelność w kwocie 360.000 PLN z tytułu zwrotu równowartości kapitału kredytu z wierzytelnością dochodzoną przez powodów w niniejszym procesie. W piśmie procesowym z dnia 14.08.2024 r. pozwany powołał się na powyższe wezwanie do zapłaty i oświadczenie o potrąceniu oraz podniósł zarzut potrącenia swojej wierzytelności z wierzytelnością powodów dochodzoną w niniejszym procesie.

12.  W piśmie procesowym z dnia 10.09.2024 r. powodowie wnieśli o nieuwzględnienie zarzutu potrącenia i wskazali, że zarzut ten nie został złożony skutecznie, ponadto zakreślenie powodom terminu kilkunastu dni na zapłatę kwoty 360.000 PLN było nierealne, a zatem wezwanie do zapłaty ma charakter pozorny. Ponadto powodowie zwrócili uwagę na wewnętrzną sprzeczność argumentacji pozwanego, który z jednej strony twierdzi, że umowa kredytu jest ważna i nie zawiera nieuczciwych warunków umownych, a z drugiej strony zgłasza zarzut potrącenia wierzytelności, która może mu przysługiwać tylko w razie gdyby uznać, że umowa kredytu jest nieważna.

13.  Wartość przedmiotu sporu w niniejszej sprawie wynosi 687.338 PLN, z czego 360.000 PLN co do żądania ustalenia nieważności umowy i 327.338 PLN co do żądania zapłaty. Powodowie ponieśli dotychczas koszty procesu w łącznej kwocie 17.334 PLN (1.000 PLN tytułem równowartości opłaty od pozwu, 100 PLN tytułem równowartości opłaty od wniosku o zabezpieczenie powództwa, 34 PLN tytułem równowartości opłaty skarbowej od pełnomocnictwa, 10.800 PLN tytułem kosztów zastępstwa prawnego w sprawie w stawce wynikającej z § 2 pkt 7 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych, 5.400 PLN tytułem kosztów zastępstwa prawnego w sprawie w stawce wynikającej z § 2 pkt 7 w zw. z 10 ust. 2 pkt 2 tego rozporządzenia). Pozwany poniósł dotychczas koszty procesu w kwocie 10.834 PLN (34 PLN tytułem równowartości opłaty skarbowej od pełnomocnictwa, 10.800 PLN tytułem kosztów zastępstwa prawnego w sprawie w stawce wynikającej z § 2 pkt 7 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych).

14.  W dniu 19.12.2024 r. sąd odsyłający wydał wyrok częściowy, w którym ustalił, że umowa kredytu zawarta przez strony w dniu 28.08.2008 r. jest nieważna. Przyczyną ustalenia nieważności tej umowy była okoliczność, że zawarte w umowie klauzule przeliczeniowe (§ 2 ust. 2, § 4 ust. 1a, § 9 ust. 2 zd. 3, § 9 ust. 6 zd. 3 umowy) stanowią nieuczciwe warunki umowne (art. 3 ust. 1 dyrektywy 93/13), bez których wykonywanie umowy nie jest możliwe (art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13).

15.  Właściwe przepisy prawne.

16.  Przepisy polskie.

17.  Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (t.j. Dz.U. z 2024 r. poz. 1061, ze zm.), dalej: k.c.

18.  Czynność prawna sprzeczna z ustawą albo mająca na celu obejście ustawy jest nieważna, chyba że właściwy przepis przewiduje inny skutek, w szczególności ten, iż na miejsce nieważnych postanowień czynności prawnej wchodzą odpowiednie przepisy ustawy (art. 58 § 1).

19.  Oświadczenie woli, które ma być złożone innej osobie, jest złożone z chwilą, gdy doszło do niej w taki sposób, że mogła zapoznać się z jego treścią. Odwołanie takiego oświadczenia jest skuteczne, jeżeli doszło jednocześnie z tym oświadczeniem lub wcześniej (art. 61 § 1).

20.  Dłużnik obowiązany jest do staranności ogólnie wymaganej w stosunkach danego rodzaju (należyta staranność) (art. 355 § 1).

21.  Należytą staranność dłużnika w zakresie prowadzonej przez niego działalności gospodarczej określa się przy uwzględnieniu zawodowego charakteru tej działalności (art. 355 § 2).

22.  Naprawienie szkody powinno nastąpić, według wyboru poszkodowanego, bądź przez przywrócenie stanu poprzedniego, bądź przez zapłatę odpowiedniej sumy pieniężnej. Jednakże gdyby przywrócenie stanu poprzedniego było niemożliwe albo gdyby pociągało za sobą dla zobowiązanego nadmierne trudności lub koszty, roszczenie poszkodowanego ogranicza się do świadczenia w pieniądzu (art. 363 § 1).

23.  Postanowienia umowy zawieranej z konsumentem nieuzgodnione indywidualnie nie wiążą go, jeżeli kształtują jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy (niedozwolone postanowienia umowne). Nie dotyczy to postanowień określających główne świadczenia stron, w tym cenę lub wynagrodzenie, jeżeli zostały sformułowane w sposób jednoznaczny (art. 385 ¹ § 1).

24.  Jeżeli postanowienie umowy zgodnie z § 1 nie wiąże konsumenta, strony są związane umową w pozostałym zakresie (art. 385 ¹ § 2).

25.  Kto bez podstawy prawnej uzyskał korzyść majątkową kosztem innej osoby, obowiązany jest do wydania korzyści w naturze, a gdyby to nie było możliwe, do zwrotu jej wartości (art. 405).

26.  Przepisy artykułów poprzedzających stosuje się w szczególności do świadczenia nienależnego (art. 410 § 1).

27.  Świadczenie jest nienależne, jeżeli ten, kto je spełnił, nie był w ogóle zobowiązany lub nie był zobowiązany względem osoby, której świadczył, albo jeżeli podstawa świadczenia odpadła lub zamierzony cel świadczenia nie został osiągnięty, albo jeżeli czynność prawna zobowiązująca do świadczenia była nieważna i nie stała się ważna po spełnieniu świadczenia (art. 410 § 2).

28.  Jeżeli termin spełnienia świadczenia nie jest oznaczony ani nie wynika z właściwości zobowiązania, świadczenie powinno być spełnione niezwłocznie po wezwaniu dłużnika do wykonania (art. 455).

29.  Dłużnik obowiązany jest do naprawienia szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, chyba że niewykonanie lub nienależyte wykonanie jest następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi (art. 471).

30.  Jeżeli ze szczególnego przepisu ustawy albo z czynności prawnej nie wynika nic innego, dłużnik odpowiedzialny jest za niezachowanie należytej staranności (art. 472).

31.  Gdy dwie osoby są jednocześnie względem siebie dłużnikami i wierzycielami, każda z nich może potrącić swoją wierzytelność z wierzytelności drugiej strony, jeżeli przedmiotem obu wierzytelności są pieniądze lub rzeczy tej samej jakości oznaczone tylko co do gatunku, a obie wierzytelności są wymagalne i mogą być dochodzone przed sądem lub przed innym organem państwowym (art. 498 § 1).

32.  Wskutek potrącenia obie wierzytelności umarzają się nawzajem do wysokości wierzytelności niższej (art. 498 § 2).

33.  Potrącenia dokonywa się przez oświadczenie złożone drugiej stronie. Oświadczenie ma moc wsteczną od chwili, kiedy potrącenie stało się możliwe (art. 499).

34.  Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (t.j. Dz.U. z 2024 r. poz. 1568 ze zm.), dalej: k.p.c.

35.  Strona przegrywająca sprawę obowiązana jest zwrócić przeciwnikowi na jego żądanie koszty niezbędne do celowego dochodzenia praw i celowej obrony (koszty procesu) (art. 98 § 1).

36.  Do niezbędnych kosztów procesu strony reprezentowanej przez adwokata zalicza się wynagrodzenie, jednak nie wyższe niż stawki opłat określone w odrębnych przepisach i wydatki jednego adwokata, koszty sądowe oraz koszty nakazanego przez sąd osobistego stawiennictwa strony (art. 98 § 3).

37.  W razie częściowego tylko uwzględnienia żądań koszty będą wzajemnie zniesione lub stosunkowo rozdzielone. Sąd może jednak włożyć na jedną ze stron obowiązek zwrotu wszystkich kosztów, jeżeli jej przeciwnik uległ tylko co do nieznacznej części swego żądania albo gdy określenie należnej mu sumy zależało od wzajemnego obrachunku lub oceny sądu (art. 100).

38.  W wypadkach szczególnie uzasadnionych sąd może zasądzić od strony przegrywającej tylko część kosztów albo nie obciążać jej w ogóle kosztami (art. 102).

39.  Sąd rozstrzyga o kosztach w każdym orzeczeniu kończącym sprawę w instancji (art. 108 § 1 zdanie pierwsze).

40.  Pozew może być cofnięty bez zezwolenia pozwanego aż do rozpoczęcia rozprawy, a jeżeli z cofnięciem połączone jest zrzeczenie się roszczenia - aż do wydania wyroku (art. 203 § 1).

41.  Podstawą zarzutu potrącenia może być tylko wierzytelność: 1) pozwanego z tego samego stosunku prawnego co wierzytelność dochodzona przez powoda, chyba że wierzytelność ta jest niesporna, stwierdzona prawomocnym orzeczeniem sądu, orzeczeniem sądu polubownego, ugodą zawartą przed sądem albo sądem polubownym, zatwierdzoną przez sąd ugodą zawartą przed mediatorem, lub uprawdopodobniona dokumentem potwierdzającym jej uznanie przez powoda; 2) o zwrot spełnionego świadczenia przysługująca jednemu z dłużników solidarnych wobec pozostałych współdłużników (art. 203 ¹ § 1).

42.  Pozwany może podnieść zarzut potrącenia nie później niż przy wdaniu się w spór co do istoty sprawy albo w terminie dwóch tygodni od dnia, gdy jego wierzytelność stała się wymagalna (art. 203 ¹ § 2).

43.  Zarzut potrącenia może zostać podniesiony tylko w piśmie procesowym. Do pisma tego stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące pozwu, z wyjątkiem przepisów dotyczących opłat (art. 203 ¹ § 3).

44.  Po zamknięciu rozprawy sąd wydaje wyrok, biorąc za podstawę stan rzeczy istniejący w chwili zamknięcia rozprawy; w szczególności zasądzeniu roszczenia nie stoi na przeszkodzie okoliczność, że stało się ono wymagalne w toku sprawy (art. 316 § 1).

45.  Sąd umorzy postępowanie, jeżeli powód ze skutkiem prawnym cofnął pozew, strony zawarły ugodę lub została zatwierdzona ugoda zawarta przed mediatorem albo z innych przyczyn wydanie wyroku stało się zbędne lub niedopuszczalne (art. 355).

46.  Przepisy Unii Europejskiej.

47.  Dyrektywa Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich (Dz.U. 1993, L 95, s. 29 - wyd. spec. w jęz. polskim, rozdz. 15, t. 2, s. 288), dalej: dyrektywa 93/13.

48.  Państwa Członkowskie stanowią, że na mocy prawa krajowego nieuczciwe warunki w umowach zawieranych przez sprzedawców lub dostawców z konsumentami nie będą wiążące dla konsumenta, a umowa w pozostałej części będzie nadal obowiązywała strony, jeżeli jest to możliwe po wyłączeniu z niej nieuczciwych warunków (art. 6 ust. 1).

49.  Zarówno w interesie konsumentów, jak i konkurentów państwa członkowskie zapewnią stosowne i skuteczne środki mające na celu zapobieganie stałemu stosowaniu nieuczciwych warunków w umowach zawieranych przez sprzedawców lub dostawców z konsumentami (art. 7 ust. 1).

50.  Uzasadnienie odesłania.

51.  Umowa kredytu zawarta przez strony zawiera nieuczciwe warunki umowne (art. 3 ust. 1 dyrektywy 93/13), po których wyłączeniu umowa nie może dalej obowiązywać (art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13). Oznacza to, że umowa kredytu jest nieważna, a zatem strony powinny wzajemnie zwrócić sobie wszystkie świadczenia spełnione na jej podstawie (art. 405 k.c. w zw. z art. 410 § 1 k.c.). Niniejsza sprawa dotyczy wierzytelności konsumenta wobec banku wynikających z nieważności umowy kredytu. Każdej ze stron przysługuje samodzielne roszczenie o zwrot nienależnego świadczenia wobec drugiej strony.1 Zgodnie z powszechnie w orzecznictwie krajowym tak zwaną teorią dwóch kondykcji, wierzytelności obu stron wynikające z nieważnej umowy mają samodzielny byt. Oznacza to, że każda ze stron może dochodzić przysługującej jej od strony przeciwnej wierzytelności w procesie, natomiast sąd rozstrzygający powództwo jednej strony o zapłatę nie jest upoważniony do tego, żeby z urzędu dokonać kompensacji wzajemnych wierzytelności stron. Możliwość taka pojawia się jednak, jeżeli pozwany podniesie zarzut potrącenia, co nastąpiło w niniejszej sprawie. W ocenie sądu odsyłającego pozwany co do zasady spełnił wszelkie przewidziane przez prawo krajowe wymogi – zarówno dotyczące zarzutu potrącenia (art. 203 ¹ k.p.c.), jak i oświadczenia o potrąceniu (art. 498-499 k.c.), będącego podstawą zarzutu potrącenia (z zastrzeżeniem przesłanki wymagalności wierzytelności przedstawionej do potrącenia, której dotyczą punkty 3 i 4 pytania prejudycjalnego). W związku z tym, mając na uwadze brzmienie tych przepisów sąd odsyłający powinien uwzględnić zarzut potrącenia i w rezultacie oddalić częściowo powództwo konsumenta o zapłatę, a także obciążyć konsumenta kosztami procesu w zakresie, w którym powództwo zostało oddalone. Niemniej jednak sąd odsyłający nabrał wątpliwości co do tego, czy wykładnia przepisów prawa krajowego, która prowadziłaby do opisanego rozstrzygnięcia, jest zgodna z przepisami prawa unijnego, a w szczególności z przepisami dyrektywy 93/13 i związanymi z nimi zasadami prawa. Wątpliwości sądu dotyczą następujących okoliczności:

1. czy zarzut potrącenia zgłoszony przez bank może naruszać prawo konsumenta to dochodzenia roszczeń restytucyjnych wynikających z zawarcia w umowie nieuczciwych warunków umownych,

2. czy bank może zgłosić zarzut potrącenia jako zarzut ewentualny, to jest kiedy co do zasady twierdzi, że umowa jest ważna i nie zawiera nieuczciwych warunków umownych,

3. czy przesłanka wymagalności wierzytelności przedstawionej do potrącenia zostaje spełniona, jeśli bank wzywa konsumenta do zwrotu równowartości kapitału kredytu, podczas gdy jednocześnie twierdzi, że umowa jest ważna i nie zawiera nieuczciwych warunków umownych,

4. czy termin dwutygodniowy na zwrot równowartości całego kapitału kredytu zakreślony konsumentowi przez bank nie jest rażąco krótki,

5. czy konsument może zostać obciążony częścią kosztów procesu, jeżeli jego powództwo zostanie częściowo oddalone wobec uwzględnienia przez sąd zarzutu potrącenia.

52.  Rozstrzygnięcie powyższych wątpliwości dotyczących wykładni prawa europejskiego ma istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia niniejszej sprawy. Mianowicie od odpowiedzi na pytania zawarte w punktach od 1 do 4 zależy, czy zarzut potrącenia zostanie uwzględniony czy nie, natomiast uwzględnienie zarzutu potrącenia oznacza konieczność częściowego oddalenia powództwa o zapłatę. Natomiast w razie uwzględnienia zarzutu potrącenia, od odpowiedzi na pytanie zawarte w punkcie 5 zależy, czy konsument może zostać obciążony częścią kosztów procesu.

53.  Uzasadnienie odesłania - co do punktu 1.

54.  Przepisy kodeksu postępowania cywilnego przewidują, że pozwany może podnieść zarzut potrącenia, jeżeli przysługuje mu wierzytelność z tego samego stosunku prawnego co wierzytelność dochodzona przez powoda (art. 203 ¹ § 1 pkt 1 k.p.c.). Pozwany może podnieść zarzut potrącenia nie później niż przy wdaniu się w spór co do istoty sprawy albo w terminie dwóch tygodni od dnia, gdy jego wierzytelność stała się wymagalna (art. 203 ¹ § 2 k.p.c.). Zarzut potrącenia może zostać podniesiony tylko w piśmie procesowym, do którego stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące pozwu, z wyjątkiem przepisów dotyczących opłat (art. 203 ¹ § 3 k.p.c.).

55.  Aby zarzut potrącenia był skuteczny, konieczne jest także spełnienie wymogów przewidzianych w kodeksie cywilnym. Przepisy kodeksu cywilnego przewidują natomiast, że przedmiotem potrącanych wierzytelności muszą być pieniądze lub rzeczy tej samej jakości oznaczone tylko co do gatunku, wierzytelności muszą być wymagalne i możliwe do dochodzenia przed sądem lub przed innym organem państwowym (art. 498 § 1 k.c.). Ponadto wierzyciel powinien złożyć stronie przeciwnej oświadczenie o potrąceniu (art. 499 k.c.), a następnie doręczyć to oświadczenie stronie przeciwnej w taki sposób, żeby mogła zapoznać się z jego treścią (art. 61 § 1 k.c.).

56.  Wszystkie powyższe wymogi dotyczące oświadczenia o potrąceniu i zarzutu potrącenia zostały spełnione przez pozwanego (z zastrzeżeniem jednak tego, czy wierzytelność pozwanego jest wymagalna, czego dotyczą punkty 3 i 4 pytania prejudycjalnego). Natomiast sąd odsyłający zastanawia się, czy skutki potrącenia, polegające na częściowym umorzeniu wierzytelności konsumenta, nie pozostają w sprzeczności z art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13 oraz z zasadą skuteczności.

57.  Wskutek potrącenia obie wierzytelności umarzają się nawzajem do wysokości wierzytelności niższej (art. 498 § 2 k.c.). W realiach niniejszej sprawy oznacza to, że wierzytelność pozwanego w kwocie 360.000 PLN wygasa w całości, natomiast wierzytelność powodów wygasa w części – co do odsetek ustawowych za opóźnienie od kwoty 327.338 PLN za okres od dnia 7.09.2022 r. do dnia 5.08.2024 r. (łącznie 73.857 PLN) i należności głównej do kwoty 286.143 PLN. Tym samym, jeśli sąd uwzględni zarzut potrącenia, to zasądzi od pozwanego na rzecz powodów pozostałą kwotę 41.195 PLN z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od dnia 6.08.2024 r. do dnia zapłaty, natomiast w pozostałym zakresie oddali powództwo o zapłatę (zarzut potrącenia nie ma żadnego znaczenia dla powództwa o ustalenie nieważności umowy, które zostało już uwzględnione przez sąd w wyroku częściowym).

58.  Wątpliwości sądu odsyłającego co do powyższego rozstrzygnięcia dotyczą natomiast tego, czy oddalenie powództwa o zapłatę w tak znacznej części nie będzie sprzeczne ze wskazanymi przepisami dyrektywy 93/13. Mianowicie uwzględnienie zarzutu potrącenia powoduje, że roszczenie restytucyjne konsumenta nie jest w pełni uwzględniane. Tymczasem z orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości wynika, że „obowiązek wyłączenia przez sąd krajowy nieuczciwego warunku umownego nakazującego zapłatę kwot, które okazują się nienależne, wiąże się co do zasady z odpowiednim skutkiem restytucyjnym dotyczącym tych kwot. W istocie bowiem brak takiego skutku restytucyjnego jest w stanie podważyć skutek zniechęcający, jaki art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 w związku z art. 7 ust. 1 tej dyrektywy zamierzał powiązać ze stwierdzeniem nieuczciwego charakteru warunków znajdujących się w umowach zawieranych z konsumentami przez przedsiębiorcę.”2 W związku z tym uwzględnienie powództwa konsumenta o zapłatę jedynie w części może zostać uznane za ograniczenie skutków restytucyjnych, co z kolei może pozostawać w sprzeczności ze wskazanymi przepisami.

59.  Z drugiej jednak strony należy mieć na uwadze, że skutkiem potrącenia wierzytelności jest umorzenie nie tylko wierzytelności konsumenta, ale także umorzenie wierzytelności banku (art. 498 § 2 k.c.). Wobec tego konsekwencje potrącenia dokonanego przez bank wiążą się także z pewnymi korzyściami dla konsumenta. Mianowicie wygaśnięcie wierzytelności banku (zwłaszcza kiedy wierzytelność ta wygasa w całości – jak w niniejszej sprawie), oznacza, że po zakończeniu niniejszego postępowania nie będzie zachodziła potrzeba rozliczenia wzajemnych wierzytelności stron. Skoro bowiem wierzytelność banku umorzyła się, to nie może on pozwać konsumenta o zapłatą tej wierzytelności, jak również nie może od żądać od konsumenta odsetek ustawowych za opóźnienie (art. 481 § 1 i 2 k.c.) ani zapłaty kosztów procesu, gdyby konsument przegrał proces wytoczony przez bank (art. 98 § 1 k.p.c.).

60.  Pomimo jednak powyższych zalet wynikających ze skutków potrącenia, pojawia się pytanie, czy decyzja o tym, czy wierzytelności obu stron powinny zostać wzajemnie umorzone, nie powinna należeć do konsumenta. Mianowicie z przepisów o potrąceniu wynika, że jest to czynność jednostronna, a zatem jeżeli przesłanki potrącenia są spełnione, to wierzytelności stron umarzają się, niezależnie od tego, czy przeciwna strona się na to zgadza.

61.  Z powyższych względów ograniczenie prawa pełnej restytucji świadczeń spełnionych w wykonaniu umowy zawierającej nieuczciwe warunki umowne może naruszać art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13 oraz zasadę skuteczności.

62.  Z drugiej jednak strony całkowite pozbawienie banku możliwości podnoszenia zarzutu potrącenia może naruszać zasady równoważności, proporcjonalności, pewności prawa i w rezultacie ograniczać prawo banku do sądu, ponieważ wiązałoby się to z istotnym ograniczeniem możliwości obrony przez pozwanego w procesie sądowym, zwłaszcza biorąc pod uwagę, że przytoczone na wstępie przepisy kodeksu cywilnego i kodeksu postępowania cywilnego pozwalają na podniesienie zarzutu potrącenia.

63.  Niemniej jednak sąd odsyłający jest świadomy, że w poniekąd analogicznej sytuacji zarzut zatrzymania, który również jest uregulowany w kodeksie cywilnym (art. 496-497 k.c.), został wyłączony przez Trybunał Sprawiedliwości w procesie z powództwa konsumenta przeciwko przedsiębiorcy.3 W ocenie sądu odsyłającego podobnej oceny nie można wykluczyć co do zarzutu potrącenia, w związku z czym sąd odsyłający zwraca się do Trybunału Sprawiedliwości o rozstrzygnięcie przedstawionych wątpliwości dotyczących prawa unijnego.

64.  Uzasadnienie odesłania - co do punktu 2.

65.  W razie uznania przez Trybunał Sprawiedliwości, że podniesienie przez bank zarzutu potrącenia samo w sobie nie narusza przepisów prawa unijnego, konieczne jest ustalenie, czy przepisy te pozwalają na złożenie przez bank tak zwanego ewentualnego zarzutu potrącenia. Należy tutaj wyjaśnić, że praktyka orzecznicza wyodrębniła dwa sposoby skorzystania przez pozwanego z zarzutu potrącenia.

66.  Pierwszym sposób obrony przez pozwanego sprowadza się do ograniczenia całej argumentacji do zarzutu potrącenia – pozwany przyznaje fakty podniesione przez powoda, ale jednocześnie stwierdza, że powodowi nie przysługuje wobec pozwanego roszczenie o zapłatę z tego powodu, że doszło do skutecznego potrącenia wzajemnych wierzytelności stron. Poza tym pozwany nie podnosi innych zarzutów i w związku z tym można mówić o bezwarunkowym zarzucie potrącenia. W takim wypadku większość okoliczności sprawy jest bezsporna i w związku z tym rola sądu ogranicza się tylko do oceny, czy zarzut potrącenia pozwanego jest zasadny.

67.  Drugi sposób obrony pozwanego polega na podniesieniu zarzutu potrącenia wraz z innymi, dalej idącymi zarzutami. Pozwany twierdzi wówczas, że powodowi co do samej zasady nie przysługuje żadne roszczenie, jednak na wypadek odmiennej oceny sądu pozwany z ostrożności procesowej podnosi zarzut potrącenia. W takim wypadku zarzut potrącenia pozwanego jest określany jako „ewentualny zarzut potrącenia” – z tego powodu, że pozwany podnosi zarzut potrącenia jedynie na ewentualność, w której inne jego zarzuty nie zostałyby uwzględnione. W takim wypadku spór pomiędzy stronami obejmuje szeroki zakres okoliczności i w związku z tym sąd w pierwszej kolejności ustala, czy roszczenie powoda jest usprawiedliwione co do zasady i wysokości, a słuszność zarzutu potrącenia ocenia dopiero na koniec, w razie uznania, że wszystkie pozostałe zarzuty pozwanego okazały się niezasadne.

68.  W orzecznictwie krajowym jednolicie przyjmuje się, że dopuszczalne są oba powyższe sposoby obrony pozwanego z wykorzystaniem zarzutu potrącenia. Sądy polskie przyjmują zatem, że pozwany może podnieść zarzut potrącenia o charakterze ewentualnym.4

69.  W niniejszej sprawie pozwany wybrał drugi sposób obrony, to jest podniósł zarzut potrącenia o charakterze ewentualnym. Mianowicie pozwany w odpowiedzi na pozew i wszystkich kolejnych pismach procesowych wskazał, że umowa zawarta przez strony jest ważna i nie zawiera niedozwolonych postanowień umownych, a w związku z tym powodom nie przysługuje wobec niego jakiekolwiek roszczenie, w tym roszczenie o zapłatę. Natomiast na wypadek nieuwzględnienia przez sąd tej argumentacji, pozwany podniósł zarzut potrącenia.

70.  Jak wynika z wcześniej przedstawionych wyjaśnień, krajowe orzecznictwo akceptuje ewentualny zarzut potrącenia. Tym samym sąd odsyłający, kierując się tym orzecznictwem, powinien uwzględnić ewentualny zarzut potrącenia podniesiony przez pozwanego i w rezultacie oddalić powództwo kredytobiorców o zapłatę w przeważającej części. Niemniej jednak sąd odsyłający ma wątpliwości co do tego, czy uwzględnienie zarzutu potrącenia w przedstawionej sytuacji nie będzie naruszać prawa unijnego, a w szczególności art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13 i zasady skuteczności. Należy bowiem zauważyć, że podniesienie przez pozwanego ewentualnego zarzutu potrącenia stawia powoda w trudnej pozycji procesowej. Mianowicie co do zasady skuteczne podniesienie zarzutu potrącenia przez pozwanego powinno się spotkać z reakcją powoda polegającą na cofnięciu pozwu w zakresie żądania zapłaty (art. 203 § 1 k.p.c.) – gdyby bowiem zarzut potrącenia był skuteczny, to oznaczałoby umorzenie wierzytelności dochodzonej powoda i w związku z tym powód nie powinien podtrzymywać żądania zapłaty. W praktyce jednak trudno jest oczekiwać od powoda, aby cofnął swoje żądanie, skoro spór stron nie ogranicza się tylko do oceny skuteczności zarzutu potrącenia, natomiast obejmuje przede wszystkim ocenę zasadności roszczenia powoda co do samej istoty. Co więcej, choć pozwany może podnieść ewentualny zarzut potrącenia, to przepisy polskiego postępowania cywilnego nie przewidują, aby powód mógł zareagować w sposób analogiczny, to jest aby złożyć oświadczenie o cofnięciu pozwu o charakterze ewentualnym (na wypadek uznania przez sąd, że zarzut potrącenia jest zasadny). Tymczasem cofnięcie pozwu czyni koniecznym wydanie przez sąd postanowienia o umorzeniu postępowania (art. 355 k.p.c.), w którym sąd nie dokonuje merytorycznej oceny powództwa, a jedynie stwierdza, że cofnięcie pozwu było skuteczne w świetle art. 203 k.p.c. W przedstawionej sytuacji trudno oczekiwać od powoda jakiejkolwiek innej reakcji aniżeli podtrzymania pozwu w całości. W takiej jednak sytuacji powód ryzykuje, że powództwo zostanie oddalone w części i w rezultacie zostanie obciążony częścią kosztów procesu (ten szczególny aspekt zostanie wyjaśniony w końcowej części niniejszego odesłania prejudycjalnego).

71.  Natomiast sytuacja procesowa powoda byłaby dużo mniej złożona w razie podniesienia przez pozwanego wyłącznie zarzutu potrącenia o charakterze bezwarunkowym. W realiach niniejszej sprawy oznaczałoby to, że bank przyznaje, że umowa kredytu zawarta przez strony zawiera nieuczciwe warunki umowne i w rezultacie jest nieważna, a powodowi co do zasady przysługuje roszczenie o zapłatę obejmujące zwrot równowartości rat kredytu. Wówczas spór stron obejmowałoby wyłącznie ocenę, czy zarzut potrącenia podniesiony przez pozwanego jest skuteczny. Takie ograniczenie ram sporu przyczyniłoby się do sprawności postępowania i szybszego zakończenia sporu sądowego. Co więcej, w takim wypadku powód byłby zdecydowanie bardziej zmotywowany do cofnięcia pozwu w razie uznania, że sam tylko zarzut potrącenia pozwanego był skuteczny.

72.  Powyższe argumenty wydają się przemawiać za wykluczeniem dopuszczalności podnoszenia przez przedsiębiorcę ewentualnego zarzutu potrącenia w procesie o zapłatę wytoczonym przez konsumenta w związku z zawarciem w umowie niedozwolonych postanowień umownych. Z drugiej jednak strony sąd odsyłający zastanawia się, czy przedstawiony sposób ograniczenia możliwości podnoszenia zarzutu potrącenia przez bank nie narusza zasad równoważności, proporcjonalności i pewności prawa oraz czy w rezultacie nie ogranicza prawa banku do sądu. Jak bowiem wskazano wcześniej, przepisy kodeksu cywilnego i kodeksu postępowania cywilnego nie wykluczają możliwości złożenia przez pozwanego zarzutu potrącenia o charakterze ewentualnym, natomiast orzecznictwo polskich sądów przez wiele lat dopuszczało taki sposób obrony przez pozwanego.

73.  Uzasadnienie odesłania - co do punktu 3.

74.  W razie uznania przez Trybunał Sprawiedliwości, że podniesienie przez bank ewentualnego zarzutu potrącenia co do zasady nie narusza przepisów prawa unijnego, niezbędne jest ustalenie, czy został spełniony jeden z warunków koniecznych skuteczności oświadczenia o potrąceniu, a mianowicie czy wierzytelność pozwanego jest wymagalna. Konieczność, aby wierzytelność przedstawiona do potrącenia była wymagalna, wynika z art. 498 § 1 k.c. W orzecznictwie wskazuje się, że wierzytelność jest wymagalna w rozumieniu art. 498 § 1 k.c. w terminie wynikającym z art. 455 k.c.5 Wierzytelność pozwanego obejmuje zwrot świadczenia nienależnego spełnionego w wykonaniu nieważnej umowy, a zatem stanowi roszczenie bezterminowe,6 które w świetle art. 455 k.c. staje się wymagalne po wezwaniu do zapłaty. Przepisy kodeksu cywilnego nie formułują żadnych wymogów formalnych co do treści wezwania do zapłaty, a zatem może ono zostać złożone w dowolnej formie.7 Niemniej jednak w orzecznictwie wskazuje się, że dla swojej skuteczności wezwanie takie powinno zostać skonkretyzowane, to jest powinno ono zawierać żądanie zapłacenia określonej kwoty pieniędzy.8 Ponadto wezwanie do zapłaty powinno dojść do dłużnika w taki sposób, że mógł zapoznać się z jego treścią (art. 61 § 1 k.c.), a ciężar dowodu tego faktu spoczywa na wierzycielu9 (tutaj – na pozwanym banku).

75.  Z przeprowadzonych przez sąd odsyłający dowodów wynika, że pozwany doręczył powodom wezwanie do zapłaty kwoty 360.000 PLN tytułem zwrotu równowartości kapitału kredytu. Tym samym wezwanie do zapłaty zostało skonkretyzowane i w związku z tym wywołało skutki przewidziane przez art. 455 k.c., a zatem jest wymagalne. Wobec tego przesłanka wymagalności potrącanej wierzytelności przewidziana przez art. 498 § 1 k.c. została spełniona.

76.  Niemniej jednak sąd odsyłający zastanawia się, czy w przedstawionym stanie faktycznym uznaniu wierzytelności pozwanego za wymagalną nie sprzeciwiają się art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13 i zasada skuteczności. Należy mieć bowiem na uwadze, że pozwany w dniu 28.07.2024 r. skierował do powodów wezwanie do zapłaty, w którym zażądał od powodów zwrotu kwoty 360.000 PLN tytułem równowartości kapitału kredytu wypłaconego powodom. To roszczenie powodowa mogłoby istnieć tylko w razie uznania umowy kredytu za nieważną z uwagi na zawarte w niej nieuczciwe warunki umowne. Tymczasem pozwany w toku całego procesu twierdził, że umowa jest ważna i nie zawiera nieuczciwych warunków umownych. Tym samym pozwany żądając zwrotu świadczenia spełnionego w wykonaniu nieważnej umowy kredytu poniekąd sam zaprzecza swoim własnym twierdzeniom, że umowa nie zawiera nieuczciwych warunków umownych i w związku z tym nie jest nieważna. Wobec tego sąd odsyłający zastanawia się, czy uznanie skierowanego przez pozwanego wezwania do zapłaty w tych okolicznościach nie pozostawałoby w sprzeczności z celami dyrektywy 93/13. Można bowiem uznać, że powodowie po otrzymaniu od pozwanego wezwania byli zdezorientowani, skoro pozwany zażądał od nich zwrotu kapitału kredytu wypłaconego w wykonaniu nieważnej umowy kredytu, podczas gdy jednocześnie twierdził, że umowa nie jest nieważna i nie zawiera nieuczciwych warunków umownych. W tych zaś okolicznościach trudno byłoby racjonalnie oczekiwać od powodów, aby spełnili żądanie pozwanego, co mogłoby uzasadniać wniosek, że wierzytelność pozwanego nie była wymagalna.

77.  Uzasadnienie odesłania - co do punktu 4.

78.  W razie uznania przez Trybunał Sprawiedliwości, że przepisy prawa unijnego nie sprzeciwiają się uznaniu za skuteczne skierowanego przez pozwanego wezwania do zapłaty co do samej zasady, konieczne jest ustalenie, czy przepisy te pozwalają na zakreślenie w takim wezwaniu terminu spełnienia świadczenia tak krótkiego jak termin 2 tygodni.

79.  Przepis art. 455 k.c. przewiduje, że „świadczenie powinno być spełnione niezwłocznie po wezwaniu dłużnika do wykonania.” Przepisy prawa polskiego nie precyzują, co należy rozumieć przez termin „niezwłocznie”, natomiast w orzecznictwie wskazuje się, że „Spełnienie świadczenia niezwłocznie w rozumieniu art. 455 k.c. nie oznacza uiszczenia dochodzonej kwoty natychmiast, lecz bez nieuzasadnionego zwlekania. Jest to termin realny i przy jego ustaleniu należy uwzględnić okoliczności miejsca i czasu oraz rodzaj i rozmiar świadczenia.”10 „Czas owej „niezwłoczności” powinien być ustalany każdorazowo w zależności od okoliczności sprawy. Chodzi tu o taki czas, jaki jest niezbędny do spełnienia świadczenia przy założeniu, że dłużnik działałby, uwzględniając całokształt okoliczności rzutujących na wykonanie zobowiązania, bez nieuzasadnionej zwłoki. Dopiero więc upływ okresu „niezwłoczności” powoduje, że roszczenie w zobowiązaniu bezterminowym staje się wymagalne.”11 Jeżeli chodzi o bardziej konkretne wskazówki co do znaczenia terminu „niezwłocznie”, to w orzecznictwie wskazuje się, że „W praktyce najczęściej wynosi on od kilku do kilkunastu dni od wezwania”,12 a ponadto „Dla sytuacji typowych, gdy z okoliczności nie wynika nic innego, należy przyjąć, że spełnienie świadczenia niezwłocznie po wezwaniu dłużnika do wykonania oznacza spełnienie w terminie 14 dni od wezwania”.13

80.  Mając powyższe na uwadze powyższe stanowisko orzecznictwa krajowego, termin 2 tygodni zakreślony przez pozwanego w wezwaniu do zapłaty byłby wystarczający, a zatem wierzytelność pozwanego w dacie doręczenia powodom oświadczenia o potrąceniu byłaby wymagalna i tym samym oświadczenie pozwanego o potrąceniu byłoby skuteczne i spowodowałoby wzajemne umorzenie wierzytelności stron, co skutkowałoby oddaleniem powództwa o zapłatę co do kwoty 360.000 PLN. Niemniej jednak sąd odsyłający zastanawia się, czy przyjęciu skuteczności powyższego terminu nie sprzeciwiają się art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13 i zasada skuteczności. Należy bowiem zauważyć, że przeciętny konsument co do zasady nie dysponuje kwotą tej wysokości, tym bardziej, że w realiach niniejszej sprawy była to równowartość kwoty kredytu hipotecznego, który powodowie mieli spłacać przez 30 lat. Trudno zatem oczekiwać, aby powodowie mieli możliwość zapłacić pozwanemu w ciągu 2 tygodni kwotę, która zgodnie w umową miała być rozłożona na 360 miesięcznych rat, które dotychczas wynosiły około 2.000 PLN każda. Z drugiej jednak strony, powodowie, którzy złożyli pozew o ustalenie nieważności umowy przy pomocy profesjonalnego pełnomocnika, a w toku procesu zostali poinformowani przez sąd odsyłający o skutkach nieważności umowy kredytu (w tym o obowiązku zwrotu równowartości kapitału kredytu), powinni być przygotowani na to, że na pewnym etapie postępowania zostaną przez bank wezwani do zwrotu kwoty 360.000 PLN.

81.  Odpowiedź na powyższe pytanie prejudycjalne ma istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia niniejszej sprawy. Gdyby bowiem uznać, że zakreślony przez pozwanego termin zapłaty kwoty 360.000 PLN do dnia 5.08.2024 r. był w świetle celów dyrektywy 93/13 zbyt krótki i w związku z tym wierzytelność pozwanego nie była wymagalna w dniu, w którym powodom zostało doręczone oświadczenie o potrąceniu, to oznaczałoby, że potrącenie to nie wywołało skutków prawnych. Jak bowiem wskazuje się w orzecznictwie, zgodnie z art. 498 § 1 k.c., do potrącenia może zostać jedynie wierzytelność wymagalna,14 a wobec tego przedwczesne potrącenie nie wywołuje żadnych skutków prawnych, także po nadejściu terminu wymagalności. To zaś oznaczałoby, że zarzut potrącenia podniesiony przez pozwanego jest niezasadny, a zatem Sąd powinien zasądzić na rzecz powodów całą dochodzoną przez nich kwotę 327.338 PLN.

82.  Uzasadnienie odesłania - co do punktu 5.

83.  W razie uznania przez Trybunał Sprawiedliwości, że podniesienie ewentualnego zarzutu potrącenia nie narusza przepisów prawa unijnego, konieczne jest ustalenie, czy przepisy te pozwalają na obciążenie konsumenta kosztami procesu w zakresie, w którym powództwo zostało oddalone wobec uwzględnienia zarzutu potrącenia.

84.  W orzeczeniu kończącym postępowanie w instancji sąd zawiera orzeczenie o kosztach procesu (art. 108 § 1 k.p.c.). Strona, która przegrała proces, jest zobowiązana zwrócić koszty procesu stronie, która wygrała (art. 98 § 1 k.p.c.). Natomiast razie częściowego tylko uwzględnienia żądań koszty będą wzajemnie zniesione lub stosunkowo rozdzielone (art. 100 k.p.c.).

85.  Jak wskazano w punkcie 13 niniejszego odesłania prejudycjalnego, wartość przedmiotu sporu w niniejszej sprawie wynosi 687.338 PLN (z czego 360.000 PLN co do żądania ustalenia nieważności umowy i 327.338 PLN co do żądania zapłaty), powodowie ponieśli dotychczas koszty procesu w łącznej kwocie 17.334 PLN, a pozwany poniósł dotychczas koszty procesu w kwocie 10.834 PLN.

86.  Powództwo o ustalenie (o wartości przedmiotu sporu wynoszącej 360.000 PLN) zostało już uwzględnione, a zatem powodowie w tym zakresie wygrali sprawę.

87.  Gdyby sąd odsyłający nie uwzględnił zarzutu potrącenia i zasądził na rzecz powodów całą dochodzoną przez nich kwotę 327.338 PLN z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od dnia 7.09.2022 r. do dnia zapłaty, to oznaczałoby, że powodowie wygrali sprawę w całości, w związku z czym Sąd na podstawie art. 98 § 1 k.p.c. zasądziłby od pozwanego na rzecz powodów całe koszty procesu w wysokości 17.334 PLN.

88.  Jeżeli zarzut potrącenia jest zasadny, natomiast powodowie uznaliby ten zarzut i w związku z tym cofnęliby pozew w zakresie żądania zapłaty kwoty 286.143 PLN (art. 203 § 1 k.p.c.), wówczas Sąd umorzyłby w tym zakresie postępowanie (355 k.p.c.) oraz zasądziłby od pozwanego na rzecz powodów pozostałą kwotę 41.195 PLN. W tym wypadku Sąd również na podstawie art. 98 § 1 k.p.c. zasądziłby od pozwanego na rzecz powodów całe koszty procesu w wysokości 17.334 PLN. Takie rozstrzygnięcie o kosztach procesu wynikałoby z okoliczności, że pozwany złożył oświadczenie o potrąceniu dopiero w toku procesu, natomiast powodowie cofnęliby pozew dopiero w reakcji na oświadczenie o potrąceniu. W orzecznictwie wskazuje się, że jeżeli pozwany spełnia dochodzone pozwem świadczenie dopiero w toku procesu, a w reakcji na to powód cofa pozew, wówczas należy uznać, że powód wygrał proces i w związku z tym sąd umarzając postępowanie powinien mu przyznać całe koszty procesu.15 Natomiast w literaturze wskazuje się, że analogiczne rozstrzygnięcie o kosztach procesu powinno zapaść w sytuacji, w której powód cofa pozew po złożeniu przez pozwanego oświadczenia o potrąceniu.16

89.  W niniejszej sprawie powodowie nie uznali zarzutu potrącenia podniesionego przez pozwanego i zarzucili, że zarzut potrącenia jest nieskuteczny. Jeżeli zaś uznać, że zarzut potrącenia był skuteczny, to oznacza, że rozstrzygając w przedmiocie powództwa o zapłatę sąd odsyłający zasądzi od pozwanego na rzecz powodów kwotę 41.195 PLN z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od dnia 6.08.2024 r. do dnia zapłaty, natomiast oddali powództwo o zapłatę w zakresie żądania zasądzenia pozostałej kwoty 286.143 PLN i odsetek ustawowych za opóźnienie za okres od dnia 7.09.2022 r. do dnia 5.08.2024 r. Częściowe oddalenie powództwa w przedstawionym wypadku jest konieczne, ponieważ uznanie zarzutu potrącenia za skuteczny niesie za sobą wniosek, że wierzytelność powodów o zapłatę należności głównej 286.143 PLN wygasła.

90.  W sytuacji, w której powództwo o zapłatę jest częściowo oddalane, krajowe orzecznictwo wypracowało zasadę, zgodnie z którą nie jest możliwe uznanie powoda za stronę, która wygrała proces w części. Mianowicie skoro powód nie cofnął pozwu pomimo spełnienia świadczenia przez pozwanego (tutaj: skutecznego potrącenia wierzytelności) i w konsekwencji podtrzymuje żądanie zapłaty, które co prawda przysługiwało mu w dacie wniesienia pozwu, ale nie przysługuje mu już w dacie zamknięcia rozprawy (art. 316 k.p.c.), to oznacza, że jego roszczenie jest częściowo niezasadne, w związku z czym należy częściowo oddalić powództwo i obciążyć powoda kosztami procesu w tym zakresie.17 Tym samym sąd nie może przyznać powodowi całych kosztów procesu (art. 98 § 1 k.p.c.), natomiast powinien te koszty stosunkowo rozdzielić (art. 100 zdanie pierwsze k.p.c.). Gdyby w przedstawionej sytuacji powód przegrał proces w całości lub w znacznej części, istnieje możliwość odstąpienia od obciążenia go kosztami procesu na rzecz pozwanego (art. 102 k.p.c.). Natomiast brak jest podstawy prawnej do przyznania powodowi całych kosztów procesu od pozwanego w sytuacji, w której powód nie wygrał procesu w całości (art. 98 § 1 k.p.c.) ani nie uległ tylko co do nieznacznej części swego żądania (art. 100 zdanie drugie k.p.c.).

91.  W realiach niniejszej sprawy zastosowanie przedstawionych zasad wypracowanych w krajowym orzecznictwie oznacza konieczność przyjęcia, że powodowie wygrali sprawę w 58% (w związku z uwzględnieniem powództwa o ustalenie o wartości przedmiotu sporu 360.000 PLN oraz uwzględnieniem powództwa o zapłatę co do kwoty 41.195 PLN), natomiast pozwany wygrał sprawę w 42% (w związku z oddaleniem powództwa o zapłatę co do kwoty 286.143 PLN). Zastosowanie art. 100 zdania pierwszego k.p.c. oznacza, że tytułem kosztów procesu powodom należy się kwota 10.054 PLN (58% z poniesionych przez nich kosztów procesu w kwocie 17.334 PLN), a pozwanemu należy się kwota 4.550 PLN (42% z poniesionych przez niego kosztów procesu w kwocie 10.834 PLN). Po skompensowaniu powyższych kwot pozostaje należna powodom kwota 5.504 PLN (jako różnica kosztów należnych powodom w kwocie 10.054 PLN i kosztów należnych pozwanemu w kwocie 4.550 PLN).

92.  Sąd odsyłający ma jednak wątpliwości co do tego, czy rozstrzygnięcie o kosztach procesu, którego rezultatem byłoby zwrócenie powodom tylko nieznacznej części poniesionych kosztów procesu, byłoby zgodne z art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13 i zasadą skuteczności. Należy zwrócić uwagę, że w proponowanym rozstrzygnięciu kosztowym powodowie odzyskaliby od pozwanego jedynie kwotę 5.504 PLN tytułem kosztów procesu, podczas gdy łącznie ponieśli koszty procesu w kwocie 17.334 PLN. Kwota 5.504 PLN stanowi 1/3 całych kosztów procesu, które powodowie ponieśli. W tej sytuacji przyznanie powodom jedynie niewielkiej części kosztów procesu, które faktycznie ponieśli, mogłoby ich zniechęcić do dochodzenia roszczeń przysługujących im na podstawie dyrektywy 93/13.

93.  W związku z powyższym sąd odsyłający ma na uwadze, że w świetle orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości koszty sądowe, których zwrot konsument wygrywający sprawę powinien być w stanie uzyskać od strony przegrywającej, muszą być wystarczająco wysokie w stosunku do całkowitego kosztu postępowania sądowego, aby nie wywierały one skutku zniechęcającego do korzystania przez tego konsumenta z ochrony prawnej przyznanej mu na mocy dyrektywy 93/13.18 Co więcej, z orzecznictwa tego wynika również, że art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13 oraz zasadę skuteczności należy interpretować w ten sposób, że stoją one na przeszkodzie uregulowaniom pozwalającym na obciążenie konsumenta częścią kosztów postępowania, stosownie do wysokości kwot nienależnie zapłaconych, które zostały mu zwrócone w wyniku stwierdzenia nieważności warunku umownego ze względu na jego nieuczciwy charakter, jeśli takie uregulowania stanowią istotną przeszkodę mogącą zniechęcić konsumentów do korzystania z przyznanego przez dyrektywę 93/13 prawa do skutecznej kontroli sądowej potencjalnie nieuczciwego charakteru warunków umownych.19 Sytuacja w niniejszej sprawie wydaje się być podobna, ale nie identyczna. W związku z tym sąd odsyłający zastanawia się nad tym, czy wskazana zasada wynikająca z orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości ma zastosowanie również w wypadku, w którym częściowe oddalenie powództwa wynika z uwzględnienia zarzutu potrącenia oraz z braku częściowego cofnięcia pozwu przez powodów.

94.  Podobieństwo przedstawionych sytuacji może sugerować, że również w przypadku mającym miejsce w niniejszej sprawie art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 i zasada skuteczności sprzeciwiają się orzecznictwu krajowemu, które pozwala na przyznanie powodom tylko części kosztów procesu. Niemiej jednak takiemu wnioskowi może się sprzeciwiać okoliczność, że w niniejszej sprawie powodowie mieli możliwość wygrania procesu w całości, gdyby cofnęli pozew w części jako reakcja na oświadczenie pozwanego o potrąceniu. Skoro jednak powodowie zdecydowali się podtrzymywać pozew w całości, to przyznanie im całych kosztów procesu w tej sytuacji mogłoby wywołać negatywne skutki, ponieważ oznaczałoby zaakceptowanie dochodzenia przez powodów roszczenia, które przestało im przysługiwać i brak wyciągnięcia konsekwencji z ich nieprawidłowej decyzji procesowej. Co więcej, powodowie są w niniejszej sprawie reprezentowani przez profesjonalną pełnomocniczkę, która w związku z prowadzoną działalnością zawodową ma obowiązek zachowania należytej staranności (art. 355 k.c.), zgodnie z wiedzą prawniczą (art. 3 ust. 2 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o radcach prawnych), natomiast niezachowanie należytej staranności (art. 472 k.c.) mogłoby zostać uznane za nienależyte wykonanie zobowiązania i w związku z tym upoważniać powodów do żądania, aby ich pełnomocniczka naprawiła wynikłą stąd szkodę (art. 471 k.c.), w tym aby zapłaciła odpowiednią sumę pieniężną tytułem odszkodowania (art. 363 § 1 k.c.). Niemniej jednak potencjalne uzyskanie przez powodów odszkodowania od ich pełnomocniczki można aktualnie uznać tylko za zdarzenie przyszłe i niepewne.

95.  Pytanie prejudycjalne.

96.  Mając powyższe na uwadze, Sąd odsyłający uznał za zasadne na podstawie art. 267 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej zwrócić się do Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej o udzielenie odpowiedzi na pytanie:

czy, w kontekście uznania umowy kredytu hipotecznego za nieważną w całości ze względu na to, że nie może ona dalej obowiązywać po usunięciu z niej nieuczciwych warunków, art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich oraz zasady skuteczności, równoważności, proporcjonalności i pewności prawa należy interpretować w ten sposób, że stoją one na przeszkodzie wykładni sądowej przepisów krajowych, zgodnie z którą:

1. w procesie z powództwa konsumenta przeciwko bankowi o zwrot równowartości rat kredytu bank może podnieść skuteczny zarzut potrącenia swojej wierzytelności o zwrot równowartości kapitału kredytu z wierzytelnością konsumenta,

2. bank może skutecznie podnieść powyższy zarzut potrącenia również jako zarzut ewentualny, podczas gdy co do zasady zarzuca w procesie, że umowa kredytu jest ważna i nie zawiera nieuczciwych warunków umownych,

3. bank może skutecznie wezwać konsumenta do zwrotu równowartości kapitału kredytu wypłaconego w wykonaniu nieważnej umowy (w efekcie czego ta wierzytelność banku stanie się wymagalna), podczas gdy co do zasady bank zarzuca w procesie, że umowa kredytu jest ważna i nie zawiera nieuczciwych warunków umownych,

4. bank może wyznaczyć konsumentowi termin dwutygodniowy na zwrot równowartości całego kapitału kredytu (w efekcie czego wierzytelność banku o zwrot równowartości całego kapitału kredytu staje się wymagalna),

5. konsument zostanie obciążony częścią kosztów procesu w zakresie, w którym powództwo o zapłatę zostało oddalone w związku z uwzględnieniem zarzutu potrącenia podniesionego przez bank.

97.  Zawieszenie postępowania przed Sądem odsyłającym.

98.  W związku ze zwróceniem się do Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej o udzielenie odpowiedzi na niniejsze pytanie prejudycjalne, należało zawiesić postępowanie przez sądem odsyłającym na podstawie art. 177 § 1 pkt 3 ¹ k.p.c. Postępowanie zostało zawieszone tylko w zakresie powództwa o zapłatę, ponieważ co do powództwa głównego o ustalenie sąd odsyłający wydał wyrok częściowy, którym powództwo to uwzględnił i ustalił nieważność umowy kredytu. W związku z ustaleniem nieważności umowy kredytu kwestią wymagającą wyjaśnienia dla rozpoznania niniejszej sprawy pozostaje wykładnia prawa europejskiego co do skuteczności złożonego przez pozwanego zarzutu potrącenia oraz w przedmiocie zasad rozstrzygnięcia o kosztach procesu, a zatem zasadne było zawieszenie postępowania w zakresie dotyczącym powództwa o zapłatę.

1 Vide uchwała pełnego składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 25.04.2024 r., III CZP 25/22.

2 Vide wyrok Trybunału Sprawiedliwości (wielka izba) z dnia 21.12.2016 r. w sprawach połączonych C‑154/15, C‑307/15 i C‑308/15, G. N., pkt 62-63.

3 Vide:

- wyrok Trybunału Sprawiedliwości z dnia 14.12.2023 r., C-28/22, (...) Bank, pkt 87,

- postanowienie Trybunału Sprawiedliwości z dnia 8.05.2024 r., C-424/22, (...) Bank (...), pkt 38.

4 Vide:

- orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 1.12.1961 r., 4 CR 212/61,

- wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14.11.2008 r., V CSK 169/08,

- wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9.11.2011 r., II CSK 70/11,

- wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14.06.2013 r., V CSK 389/12,

- postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 9.08.2016 r., II CZ 83/16,

- wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5.10.2018 r., I CSK 629/17,

- wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9.08.2019 r., II CSK 551/18,

- postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 12.04.2022 r., I CSK 864/22,

- wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 29.12.2014 r., I ACa 168/14,

- wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 9.02.2017 r., I ACa 722/16,

- wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 20.02.2020 r., I ACa 635/19,

- wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 20.10.2022 r., I ACa 1117/21,

- wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 22.11.2022 r., I ACa 1001/21,

- wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 6.07.2023 r., I ACa 445/22,

- wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 27.10.2023 r., I ACa 414/22.

5 Vide:

- uchwała Sądu Najwyższego z dnia 5.11.2014 r., III CZP 76/14,

- postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 12.02.2019 r., II CSK 413/18.

6 Vide:

- wyrok Sądu Najwyższego z dnia 3.04.1998 r., III CKN 436/97,

- wyrok Sądu Najwyższego z dnia 28.04.2004 r., V CK 461/03.

7 Vide W. Borysiak (w:) Kodeks cywilny. Komentarz, red. W. Borysiak, Warszawa 2023, art. 455, pkt 40.

8 Vide wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17.09.2010 r., II CSK 178/10.

9 Vide K. Zagrobelny (w:) Kodeks cywilny. Komentarz, red. E. Gniewek, P. Machnikowski, Warszawa 2023, art. 455, nb 5.

10 Vide wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15.12.2021 r., IV CSKP 82/21.

11 Vide wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26.01.2023 r., II CSKP 298/22.

12 Vide uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z 22.11.2013 r., III CZP 72/13.

13 Vide:

- wyrok Sądu Najwyższego z 28.05.1991 r., II CR 623/90,

- wyrok Sądu Najwyższego z 6.07.2011 r., I CSK 576/09,

- wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15.12.2021 r., IV CSKP 82/21.

14 Vide:

- wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14.11.2008 r., V CSK 169/08,

- postanowienie SN z 12.04.2023 r., ICSK 5279/22, LEX nr 3525879.

15 Vide:

- postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 6.11.1984 r., IV CZ 196/84,

- postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 10.02.2010 r., V CZ 1/10,

- postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 24.08.2011 r., IV CZ 34/11,

- postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 12.01.2012 r., IV CZ 117/11,

- postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 12.04.2012 r. II CZ 208/11.

16 Vide Andrzej Olaś, Zarzut potrącenia w procesie cywilnym, Warszawa 2021, Legalis, rozdział VI, § 5.

17 Ibidem.

18 Vide:

- wyrok Trybunału Sprawiedliwości z dnia 7.04.2022 r., C-385/20, (...), pkt 55.

19 Vide:

- wyrok Trybunału Sprawiedliwości z dnia 16.07.2020 r., C-224/19 i C-259/19, (...), pkt 98-99,

- wyrok Trybunału Sprawiedliwości z dnia 22.09.2022 r., C-215/21, (...)., pkt 37-38,

- wyrok Trybunału Sprawiedliwości z dnia 13.07.2023 r., C-35/22, (...) SA, pkt 26-27,

- wyrok Trybunału Sprawiedliwości z dnia 21.03.2024 r., C-714/22, (...), pkt 83-84, 88.