Portal Orzeczeń Sądu Okręgowego w Warszawie

POSTANOWIENIE

Dnia 31 marca 2025 roku

Sąd Okręgowy w Warszawie XXVIII Wydział Cywilny w składzie:

Przewodniczący: sędzia del. Michał Maj

Protokolant: protokolant sądowy Emilia Zadrożna

po rozpoznaniu w dniu 31 marca 2025 roku w Warszawie na rozprawie

sprawy z powództwa A. S.

przeciwko (...) Bank (...) spółce akcyjnej z siedzibą w W.

o ustalenie i zapłatę

postanawia:

I. na podstawie art. 267 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej zwrócić się do Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej o udzielenie odpowiedzi na pytanie:

czy art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich, a także zasady skuteczności i proporcjonalności należy interpretować w ten sposób, że stoją one na przeszkodzie wykładni sądowej przepisów krajowych, zgodnie z którą w razie uznania, że w razie zawarcia w aneksie do umowy niedozwolonych postanowień umownych prowadzących do nieważności tego aneksu, aneks ten uważa się za nigdy niezawarty, a umowę uważa się za obowiązującą od początku w wersji niezmienionej,

II. na podstawie art. 177 § 1 pkt 3 ¹ k.p.c. zawiesić postępowanie do czasu udzielenia przez Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej odpowiedzi na powyższe pytanie prejudycjalne.

sędzia del.

Michał Maj

Sygn. akt XXVIII C 23020/22

UZASADNIENIE POSTANOWIENIA Z DNIA 31 MARCA 2025 ROKU

- WNIOSEK O WYDANIE ORZECZENIA W TRYBIE PREJUDYCJALNYM

Dnia 31 marca 2025 roku

1.  Sąd odsyłający.

2.  Sąd Okręgowy w Warszawie XXVIII Wydział Cywilny w składzie: Przewodniczący: sędzia del. Michał Maj, adres: ulica (...), (...)-(...) W., (...)

3.  Strony w postępowaniu głównym i ich przedstawiciele.

4.  Powód: A. S. (adres: (...) B., B.) reprezentowana przez adwokatów K. P. (1) i A. Z. (adres: P. Z. (...), ulica (...), (...)-(...) W., (...)

5.  Pozwany: (...) Bank (...) spółka akcyjna (adres: ulica (...), (...)-(...) W.) reprezentowany przez radcę prawnego P. W. (adres: T. S., K. P., Z. Ć., J. G. sp.k., ulica (...), (...)-(...) K., (...)

6.  Przedmiot sporu w postępowaniu głównym i istotne okoliczności faktyczne.

7.  W dniu 3.01.2007 r. została zawarta umowa kredytu budowlanego w złotych nr (...), na podstawie której Bank (...) spółka akcyjna (poprzednik prawny pozwanego) udzielił powódce kredytu w kwocie 415.144,09 PLN (§ 1 ust. 1), na okres do dnia 20.12.2021 r. (§ 1 ust. 2), przeznaczonego na finansowanie budowy lokalu mieszkalnego nr (...) w budynku nr (...) przy ul. (...) w K. (§ 1 ust. 3). Oprocentowanie kredytu wynosiło w dniu zawarcia umowy 4,7% w stosunku rocznym. Oprocentowanie było zmienne i było ustalane w oparciu o stopę referencyjną 3M WIBOR, zaokrągloną do drugiego miejsca po przecinku, obowiązującą w banku w dniu podpisania umowy kredytu, a w okresie kredytowania – w pierwszym dniu kolejnego okresu stabilizacji oprocentowania oraz przy uwzględnieniu marży banku w wysokości 0,5 punktów procentowych (pp.) w okresie jednego roku od dnia podpisania umowy. Po upływie tego okresu marża banku wynosić będzie 1 punk procentowy (pp). (§ 3 ust. 1).

8.  W dniu 20.02.2008 r. strony zawarły aneks nr (...) do powyższej umowy kredytu, na podstawie którego kwota kredytu została podwyższona do 465.144,09 PLN (ust. 1).

9.  W dniu 20.03.2008 r. strony zawarły aneks nr (...) do powyższej umowy kredytu, na podstawie którego zadłużenie figurujące w księgach banku w wysokości 465.144,09 PLN podlegało przewalutowaniu na CHF według kursu kupna w wysokości 2,2169 (§ 1 ust. 1). Kwota kredytu po przewalutowaniu wyniosła 209.817,35 CHF (§ 1 ust. 2). Oprocentowanie kredytu wynosiło w dniu zawarcia tego aneksu 4,4750% w stosunku rocznym. Oprocentowanie było zmienne i było ustalane w oparciu o stawkę referencyjną 6M LIBOR, zaokrągloną do czwartego miejsca po przecinku oraz przy uwzględnieniu marży banku w wysokości 1,6 punktów procentowych (pp.) (§ 2). Kredyt podlegał spłacie w złotych przy zastosowaniu kursu sprzedaży waluty obowiązującego w banku w chwili spłaty (§ 3 ust. 1). Odsetki, prowizje oraz opłaty naliczane były w walucie kredytu i podlegały spłacie w złotych przy zastosowaniu kursu sprzedaży waluty obowiązującego w banku w chwili spłaty (§ 3 ust. 2). Ryzyko wystąpienia różnic kursowych ponosił kredytobiorca (§ 3 ust. 3). Kredytobiorca został poinformowany o ponoszeniu ryzyka walutowego, co potwierdził poprzez złożenie oświadczenia według wzoru określonego w odrębnych przepisach banku (§ 3 ust. 5). Okres kredytowania został przedłużony do dnia 20.12.2026 r. (§ 5).

10.  W dniu 13.02.2015 r. strony zawarły aneks nr (...) do powyższej umowy kredytu, na podstawie którego powódka została upoważniona do spłaty rat kredytu bezpośrednio w walucie CHF (§ 1 ust. 1).

11.  W oparciu o powyższą umowę kredytu bank wypłacił powódce kwotę 465.144,09 PLN, natomiast powódka zapłaciła bankowi kwoty łącznie 350.088,07 PLN i 83.920,95 CHF.

12.  Powódka w dniu 25.11.2022 r. wniosła pozew przeciwko pozwanemu, a w dniu 8.08.2024 r. wniosła pismo procesowe, w którym zmodyfikowała żądanie pozwu. Ostatecznie powódka sformułowała pięć osobnych żądań, uporządkowanych w następującej kolejności.

13.  W pierwszej kolejności powódka wniosła o zasądzenie od banku na jej rzecz kwot 138.746,88 PLN i 83.920,95 CHF z ustawowymi odsetkami za opóźnienie i ustalenie, że powódki nie wiążą zawarte w aneksie nr (...) dnia 20.03.2008 r. postanowienia umowne dotyczące indeksowania zobowiązania stron kursem franka szwajcarskiego.

14.  W drugiej kolejności (na wypadek oddalenia przez sąd odsyłający pierwszego żądania) powódka wniosła o zasądzenie od banku na jej rzecz kwot 350.088,07 PLN i 83.920,95 CHF z ustawowymi odsetkami za opóźnienie i ustalenie, że umowa kredytu z dnia 3.01.2007 r. jest nieważna w całości (wobec uznania, że w wyniku zawarcia aneksu nr (...) dnia 20.03.2008 r. doszło do nowacji zobowiązania).

15.  W trzeciej kolejności (na wypadek oddalenia przez sąd odsyłający wszystkich wcześniejszych żądań) powódka wniosła o zasądzenie od banku na jej rzecz kwot 106.050,64 PLN i 83.920,95 CHF z ustawowymi odsetkami za opóźnienie i ustalenie, że powódki nie wiążą postanowienia umowy kredytu dotyczące oprocentowania kredytu wskaźnikiem referencyjnym WIBOR 3M i stałą marżą banku.

16.  W czwartej kolejności (na wypadek oddalenia przez sąd odsyłający wszystkich wcześniejszych żądań) powódka wniosła o zasądzenie od banku na jej rzecz kwot 88.759,56 PLN i 83.920,95 CHF z ustawowymi odsetkami za opóźnienie i ustalenie, że powódki nie wiążą postanowienia umowy kredytu dotyczące oprocentowania kredytu wskaźnikiem referencyjnym WIBOR 3M.

17.  W piątej kolejności (na wypadek oddalenia przez sąd odsyłający wszystkich wcześniejszych żądań) powódka wniosła o zasądzenie od banku na jej rzecz kwoty i 83.920,95 CHF z ustawowymi odsetkami za opóźnienie i ustalenie, że aneks nr (...) z dnia 20.03.2008 r. jest w całości nieważny.

18.  W odpowiedzi na pozew i we wszystkich pozostałych pismach procesowych pozwany wniósł o oddalenie powództwa, wskazując, że aneks do umowy kredytu nie zawiera nieuczciwych warunków umownych i brak jest podstaw do uznania, że umowa kredytu lub aneks do tej umowy są nieważne.

19.  W piśmie procesowym nadanym w dniu 31.01.2025 r. powódka wniosła o zwrócenie się do Trybunału Sprawiedliwości o udzielenie odpowiedzi na pytanie prejudycjalne.

20.  Właściwe przepisy prawne.

21.  Przepisy polskie.

22.  Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93, ze zm.), dalej: k.c.

23.  Czynność prawna sprzeczna z ustawą albo mająca na celu obejście ustawy jest nieważna, chyba że właściwy przepis przewiduje inny skutek, w szczególności ten, iż na miejsce nieważnych postanowień czynności prawnej wchodzą odpowiednie przepisy ustawy (art. 58 § 1).

24.  Postanowienia umowy zawieranej z konsumentem nieuzgodnione indywidualnie nie wiążą go, jeżeli kształtują jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy (niedozwolone postanowienia umowne). Nie dotyczy to postanowień określających główne świadczenia stron, w tym cenę lub wynagrodzenie, jeżeli zostały sformułowane w sposób jednoznaczny (art. 385 ¹ § 1).

25.  Jeżeli postanowienie umowy zgodnie z § 1 nie wiąże konsumenta, strony są związane umową w pozostałym zakresie (art. 385 ¹ § 2).

26.  Oceny zgodności postanowienia umowy z dobrymi obyczajami dokonuje się według stanu z chwili zawarcia umowy, biorąc pod uwagę jej treść, okoliczności zawarcia oraz uwzględniając umowy pozostające w związku z umową obejmującą postanowienie będące przedmiotem oceny (art. 385 ²).

27.  Jeżeli w celu umorzenia zobowiązania dłużnik zobowiązuje się za zgodą wierzyciela spełnić inne świadczenie albo nawet to samo świadczenie, lecz z innej podstawy prawnej, zobowiązanie dotychczasowe wygasa (odnowienie) (art. 506 § 1).

28.  W razie wątpliwości poczytuje się, że zmiana treści dotychczasowego zobowiązania nie stanowi odnowienia. Dotyczy to w szczególności wypadku, gdy wierzyciel otrzymuje od dłużnika weksel lub czek (art. 506 § 2).

29.  Przepisy Unii Europejskiej.

30.  Dyrektywa Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich (Dz.U. 1993, L 95, s. 29 - wyd. spec. w jęz. polskim, rozdz. 15, t. 2, s. 288), dalej: dyrektywa 93/13.

31.  Państwa Członkowskie stanowią, że na mocy prawa krajowego nieuczciwe warunki w umowach zawieranych przez sprzedawców lub dostawców z konsumentami nie będą wiążące dla konsumenta, a umowa w pozostałej części będzie nadal obowiązywała strony, jeżeli jest to możliwe po wyłączeniu z niej nieuczciwych warunków (art. 6 ust. 1).

32.  Zarówno w interesie konsumentów, jak i konkurentów państwa członkowskie zapewnią stosowne i skuteczne środki mające na celu zapobieganie stałemu stosowaniu nieuczciwych warunków w umowach zawieranych przez sprzedawców lub dostawców z konsumentami (art. 7 ust. 1).

33.  Uzasadnienie odesłania - co do związku pytania z rozstrzygnięciem sprawy przed sądem odsyłającym.

34.  Zdaniem sądu odsyłającego postanowienia umowne aneksu nr (...) z dnia 20.03.2008 r. dotyczące przeliczenia zadłużenia kredytowego z PLN na CHF, przeliczenia płatności dokonywanych w PLN na CHF według kursu sprzedaży banku oraz związanego z tym obciążenia powódki ryzykiem kursowym (§ 1 i 3 aneksu nr (...)) stanowią nieuczciwe warunki umowne (art. 3 ust. 1 dyrektywy 93/13). Warunki te nie wiążą powódki, a jednocześnie nie jest możliwe, aby aneks nr (...) mógł obowiązywać po wyłączeniu z niego nieuczciwych warunków umownych (art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13), a zatem aneks ten jest w całości nieważny.

35.  W związku z tym, że aneks jest w całości nieważny, pierwsze żądanie powódki (opierające się na częściowym utrzymaniu w mocy aneksu nr (...)) nie może zostać uwzględnione. Tym samym sąd odsyłający musi dokonać oceny, jakie skutki prawne pociąga za sobą nieważność aneksu nr (...) z dnia 20.03.2008 r. Możliwe są tutaj dwa rozstrzygnięcia.

36.  Pierwsze rozwiązanie opiera się na założeniu, że nieważność aneksu nr (...) jest równoznaczna z tym, że nie został on nigdy zawarty, a zatem umowa kredytu z dnia 3.01.2007 r. nie została nigdy zmieniona tym aneksem i w związku z tym przez cały czas obowiązywała i obowiązuje w wersji niezmienionej aneksem nr (...). Przyjęcie tego rozwiązania oznaczałoby, że sąd odsyłający powinien uwzględnić piąte (ostatnie) żądanie powódki.

37.  Drugie możliwe rozwiązanie polega na przyjęciu, że nieważność aneksu nr (...) z dnia 20.03.2008 r. spowodowała, że nieważna w całości stała się także sama umowa kredytu z dnia 3.01.2007 r. Natomiast nieważność umowy kredytu w całości oznaczałaby, że strony powinny sobie wzajemnie zwrócić wszystkie świadczenia spełnione na podstawie tej umowy. Przyjęcie tego rozwiązania oznaczałoby, że sąd odsyłający powinien uwzględnić drugie żądanie powódki.

38.  Uzasadnienie odesłania - co do istoty.

39.  W krajowym orzecznictwie dominuje stanowisko, według którego nieważność aneksu do umowy jest równoznaczna z przyjęciem, że aneks ten nigdy nie został zawarty, a umowa przez cały czas obowiązywała zgodnie z jej pierwotną treścią. Jak wskazuje Sąd Najwyższy, „Uznanie aneksu wprowadzającego indeksację za niewiążący strony z racji abuzywności jego postanowień spowodowało powrót do stanu poprzedniego, tj. do tego, w którym powód zaciągnął kredyt w walucie polskiej i miał płacić adekwatne z tego tytułu oprocentowanie (WIBOR, którego mechanizm jest istotnie inny od mechanizmu oprocentowania kredytów denominowanych lub indeksowanych do waluty obcej - LIBOR).”1 W ocenie Sądu Najwyższego aneks zmieniający walutę kredytu nie stanowi odnowienia zobowiązania.2 Niemniej jednak, zdaniem Sądu Najwyższego, nawet gdyby uznać tego rodzaju aneks do umowy za nowację, to „nieważna umowa nowacji nie może prowadzić do umorzenia zobowiązania wynikającego z poprzedniego stosunku prawnego”.3 Również w literaturze wskazuje się, że nieważność (upadek) odnowienia (nowacji) czyni aktualnym wcześniejsze zobowiązanie,4 a więc strony będzie łączył dawny węzeł obligacyjny w niezmienionej treści.5 Konsekwencją wzruszenia nowacji i – tym samym – nowego zobowiązania jest przywrócenie poprzedniej więzi prawnej.6 Aktualizują się zatem wszelkie obowiązki i prawa wynikające z pierwotnego stosunku prawnego.7 Nieważność umowy nowacyjnej powoduje pozostanie pierwotnego zobowiązania w niezmienionym kształcie, a dawne zobowiązanie nie ulega umorzeniu, ponieważ pomiędzy umorzeniem dawnego zobowiązania a powstaniem nowego istnieje bowiem ścisły i nierozerwalny związek.8 Podsumowując - nieważność umowy odnowienia powoduje, że dotychczasowe zobowiązanie nie wygasa, a nowe zobowiązanie nie powstaje.9

40.  Również sąd odsyłający w swoim dotychczasowym orzecznictwie przychylał się do powyższego stanowiska. Wydaje się ono być przekonujące, ponieważ skoro nieuczciwe warunki umowne zostały zawarte nie w samej umowie, lecz w aneksie do tej umowy, to powinno to rzutować na ocenę prawną tylko aneksu, a nie samej umowy. Takie rozwiązanie wydaje się być zgodne z art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13, skoro nieuczciwe warunki umowne zawarte w aneksie nie wiążą konsumenta w całości. Co więcej, nielogiczne wydawałoby się przyjęcie, że nieważność aneksu pociąga za sobą także nieważność umowy, skoro umowa została zawarta wcześniej niż aneks i przed zawarciem aneksu nic nie stało na przeszkodzie temu, aby umowa mogła być skutecznie wykonywana. W końcu uznanie tylko aneksu za nieważny wydaje się pozostawać w zgodzie z zasadą proporcjonalności. Skoro bowiem tylko aneks do umowy kredytu zawierał nieuczciwe warunki umowne, to dla osiągnięcia celu w postaci ochrony konsumentów przed tymi nieuczciwymi warunkami wystarczające jest poprzestanie na nieważności aneksu, przy jednoczesnym pozostawieniu umowy w mocy. Natomiast przyjęcie, że nieważna jest również sama umowa kredytu i to ze skutkiem wstecznym ( ex tunc) oznaczałoby stosowanie zbyt daleko idących skutków prawnych, które nie są niezbędne dla osiągnięcia celu realizowanego przez przepisy prawa unijnego.

41.  Z drugiej jednak strony sąd odsyłający zastanawia się nad tym, czy art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13 i zasada skuteczności nie wymagają uznania, że nieważność aneksu do umowy kredytu skutkuje także nieważnością całej umowy, która została zmieniona tym aneksem. Mianowicie nieważność umowy kredytu pociąga za sobą dalej idące i bardziej niekorzystne dla banku konsekwencje od nieważności samego aneksu do umowy kredytu. Nieważność aneksu do umowy wymaga jedynie rozliczenia ewentualnej różnicy w wysokości uiszczonych dotychczas rat kredytu, tymczasem nieważność umowy kredytu w całości oznacza, że bank powinien zwrócić kredytobiorcy wszystkie raty kredytu (co prawda bank może żądać od kredytobiorcy także zwrotu równowartości kapitału kredytu, lecz roszczenie to może być przedawnione). W związku z tym uznanie umowy kredytu za nieważną w całości ex tunc bez wątpienia w wyższym stopniu realizowałoby tak zwany efekt odstraszający polegający na zniechęceniu przedsiębiorcy do zawierania w umowach nieuczciwych warunków. Wagę „skutku zniechęcającego” Trybunał Sprawiedliwości podkreślał wielokrotnie w swoim orzecznictwie.10

42.  Kolejnym argumentem, który może przemawiać za uznaniem, że art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13 i zasada skuteczności wymagają uznania, że nieważność aneksu do umowy kredytu powoduje także nieważność samej umowy kredytu, są skutki ekonomiczne nieważności umowy kredytu dla konsumenta. Jak wcześniej wskazano, nieważność samego aneksu oznacza jedynie konieczność rozliczenia wysokości dotychczas uiszczonych rat kredytu, natomiast nieważność całej umowy kredytu oznacza, że bank powinien zwrócić kredytobiorcy równowartość wszystkich rat kredytu. Tym samym z czysto finansowego punktu widzenia nieważność całej umowy kredytu jest dla konsumenta jest dużo bardziej korzystna od nieważności samego aneksu do tej umowy, a zatem dużo bardziej motywuje konsumenta do dochodzenia swoich roszczeń na drodze sądowej. Jak zaś wskazuje w swoim orzecznictwie Trybunał Sprawiedliwości, dla osiągnięcia skutku zniechęcającego (który wynika z art. 6 ust. 1 w zw. z art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13) konieczne jest zapewnienie dla konsumentów odpowiednich skutków restytucyjnych.11 Co więcej, Trybunał Sprawiedliwości wskazał również, że podział strat wynikających ze stwierdzenia nieważności umowy nie powinien być równy. 12

43.  Niemniej jednak sąd odsyłający zastanawia się, czy analiza samych skutków finansowych określonego rozstrzygnięcia powinna być decydująca w świetle zasad wynikających z dyrektywy 93/13. Jak bowiem wskazywał Trybunał Sprawiedliwości, badanie, czy istnieje znaczna nierównowaga wynikających z umowy praw i obowiązków stron ze szkodą dla konsumenta, nie może ograniczać się do ekonomicznej oceny o charakterze ilościowym, dokonywanej w oparciu o porównanie z jednej strony całkowitej kwoty transakcji będącej przedmiotem umowy, a z drugiej strony kosztów, które zgodnie z tym warunkiem obciążają konsumenta.13 Co prawda powyższe kryterium ma znaczenie przy stosowaniu art. 3 ust. 1 dyrektywy 93/13, niemniej jednak należy rozważyć, czy może ono być przydatne także dla potrzeb stosowania art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13. W celu wyjaśnienia tych wątpliwości sąd odsyłający zwraca się do Trybunału Sprawiedliwości z wnioskiem o udzielenie odpowiedzi na niniejsze pytanie prejudycjalne.

44.  Pytanie prejudycjalne.

45.  Mając powyższe na uwadze, Sąd odsyłający uznał za zasadne na podstawie art. 267 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej zwrócić się do Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej o udzielenie odpowiedzi na pytanie:

czy art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich, a także zasady skuteczności i proporcjonalności należy interpretować w ten sposób, że stoją one na przeszkodzie wykładni sądowej przepisów krajowych, zgodnie z którą w razie uznania, że w razie zawarcia w aneksie do umowy niedozwolonych postanowień umownych prowadzących do nieważności tego aneksu, aneks ten uważa się za nigdy niezawarty, a umowę uważa się za obowiązującą od początku w wersji niezmienionej.

46.  Zawieszenie postępowania przed sądem odsyłającym.

47.  W związku ze zwróceniem się do Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej o udzielenie odpowiedzi na niniejsze pytanie prejudycjalne, należało zawiesić postępowanie przez sądem odsyłającym na podstawie art. 177 § 1 pkt 3 ¹ k.p.c.

sędzia del.

Michał Maj

1 Vide postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 2.06.2021 r., I CSK 114/21.

2 Vide wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9.05.2019 r., I CSK 242/18.

3 Vide postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 29.05.2024 r., I CSK 2045/23.

4 Vide E. Gniewek, P. Machnikowski (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Wyd. 11, Warszawa 2023, art. 506, nb 7.

5 Vide:

- W. Kurowski [w:] Kodeks cywilny. Komentarz. Tom III. Zobowiązania. Część ogólna (art. 353-534), red. M. Fras, M. Habdas, Warszawa 2018, art. 506, pkt 1,

- G. Sikorski [w:] Kodeks cywilny. Komentarz aktualizowany, red. P. Nazaruk, LEX/el. 2024, art. 506, pkt 8.

6 Vide A. Olejniczak (red.), System Prawa Prywatnego. Prawo zobowiązań – część ogólna. Tom 6, 2023, rozdział XI, § 66, nb 285.

7 Vide M. Gutowski (red.), Kodeks cywilny. Tom II. Komentarz. Art. 353–626. Wyd. 3, Warszawa 2022, art. 506, nb 48.

8 Vide:

- T. Wiśniewski [w:] Komentarz do Kodeksu cywilnego. Księga trzecia. Zobowiązania. Tom I-II, wyd. X, red. G. Bieniek, Warszawa 2011, art. 506, pkt 3,

- A. Rzetecka-Gil [w:] Kodeks cywilny. Komentarz. Zobowiązania - część ogólna, LEX/el. 2011, art. 506, pkt 9,

- A. Janiak [w:] Kodeks cywilny. Komentarz. Tom III. Zobowiązania - część ogólna, wyd. II, red. A. Kidyba, Warszawa 2014, art. 506, pkt 10-11.

9 Vide P. Machnikowski (red.), Zobowiązania. Część ogólna. Tom II. Komentarz, Warszawa 2024, art. 506, nb 34.

10 Vide:

- wyrok Trybunału Sprawiedliwości z dnia 14.062012 r., C-618/10, B. E. de C., pkt 69,

- wyrok Trybunału Sprawiedliwości z dnia 30.04.2014 r, C-26/13, K., pkt 79.

11 Vide wyrok Trybunału Sprawiedliwości z dnia 21.12.2016 r., C‑154/15, C‑307/15 i C‑308/15, G. N., pkt 63.

12 Vide wyrok Trybunału Sprawiedliwości z dnia 16.03.2023 r., C-6/22, M.B. i in.(...) pkt 24-28.

13 Vide wyrok Trybunału Sprawiedliwości z dnia 18.11.2021 r., C-212/20,(...) S.A., pkt 65-66.