Portal Orzeczeń Sądu Okręgowego w Warszawie

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 4 lipca 2024 roku

Sąd Okręgowy w Warszawie XXVIII Wydział Cywilny w składzie:

Przewodniczący: sędzia del. Michał Maj

Protokolant: sekretarz sądowy Julia Kraszewska

po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 4 lipca 2024 roku w Warszawie

sprawy z powództwa Banku (...) S.A. z siedzibą w W.

przeciwko M. J. i R. J.

o zapłatę

1. zasądza od pozwanej M. J. na rzecz powoda kwotę 60.606,76 zł (sześćdziesiąt tysięcy sześćset sześć złotych 76/100) z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od dnia 29 sierpnia 2023 roku do dnia zapłaty,

2. zasądza od pozwanego R. J. na rzecz powoda kwotę 60.606,76 zł (sześćdziesiąt tysięcy sześćset sześć złotych 76/100) z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od dnia 22 sierpnia 2023 roku do dnia zapłaty,

3. oddala powództwo w pozostałej części,

4. stosunkowo rozdziela koszty procesu, przyjmując, że powód wygrał sprawę w 12,51%, a pozwani wygrali sprawę w 87,49%, natomiast szczegółowe wyliczenie kosztów procesu pozostawia Referendarzowi Sądowemu.

Sygn. akt XXVIII C 23616/22

UZASADNIENIE

Powód (dalej także jako: bank) w ostatecznie sformułowanym żądaniu (k. 120) wniósł o zasądzenie od pozwanych (dalej także jako: kredytobiorcy, konsumenta) kwoty 552.800 zł tytułem zwrotu równowartości kapitału kredytu z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od dnia wniesienia pozwu do dnia zapłaty tytułem równowartości kapitały wypłaconego w wykonaniu nieważnej umowy kredytu. Pierwotnie powód dochodził w niniejszej sprawie także roszczeń z tytułu wynagrodzenia za korzystanie z kapitału, jednak w toku postępowania pozew w tej części został skutecznie cofnięty, w rezultacie czego postępowanie zostało umorzone w tym zakresie.

Pozwani wnieśli o oddalenie powództwa.

Sąd ustalił następujący stan faktyczny:

W dniu 24.04.2006 r. została zawarta umowa kredytu nr (...), na podstawie której pozwany udzielił stronie pozwanej kredytu w kwocie 552.800 PLN na okres 348 miesięcy w celu sfinansowania zakupu nieruchomości położonej w O. przy ul. (...). Kredyt był oprocentowany według zmiennej stopy procentowej, stanowiącej sumę stawki LIBOR CHF 6M i stałej marży banku.

Umowa przewidywała, że kredyt jest indeksowany do CHF po przeliczeniu wypłaconej kwoty zgodnie z kursem kupna CHF według Tabeli Kursów Walut Obcych obowiązującej w Banku (...) w dniu uruchomienia kredytu lub transzy. Po uruchomieniu kredytu lub pierwszej transzy kredytu wypłacanego w transzach bank wysyła do kredytobiorcy pismo, informujące o wysokości pierwszej raty kredytu, kwocie kredytu w CHF oraz jego równowartości w PLN zgodnie z kursem kupna CHF według Tabeli Kursów Walut Obcych obowiązującej w Banku (...) w dniu uruchomienia kredytu/transzy, przy czym zmiany kursów walut w trakcie okresu kredytowania mają wpływ na wysokość kwoty zaciągniętego kredytu (§ 2 ust. 2). Kredytobiorca zobowiązał się spłacić kwotę kredytu w CHF ustaloną zgodnie z § 2 w złotych polskich, z zastosowaniem kursu sprzedaży CHF obowiązującego w dniu płatności raty kredytu, zgodnie z Tabelą Kursów Walut Obcych Banku (...) (§ 7 ust. 1).

Dowód: umowa – k. 32.

W dacie zawarcia powyższej umowy w banku obowiązywał „Regulamin kredytowania osób fizycznych w ramach usług bankowości hipotecznej w Banku (...) S.A.”, który zawierał postanowienia o następującej treści.

Kredyt w walucie obcej to kredyt udzielony w PLN, indeksowany kursem waluty obcej wg Tabeli Kursów Walut Obcych obowiązującej w Banku (§ 2 pkt 19).

Kredyt udzielony jest w PLN (§ 3 ust. 1).

Kredyt może być indeksowany kursem waluty obcej na podstawie obowiązującej w Banku Tabeli Kursów Walut Obcych (§ 3 ust. 2).

W przypadku kredytu w walucie obcej: 1) Wnioskodawca we wniosku o udzielenie kredytu określa kwotę kredytu w PLN, z zaznaczeniem waluty wnioskowanego kredytu, 2) Kredyt jest kredytem indeksowanym do walut wymienialnych i jest udzielany w złotych polskich. W umowie kredytowej kwota kredytu jest określona w PLN, 3) uruchomienie środków z kredytu następuje w sposób określony w dyspozycji uruchomienia kredytu, po jej akceptacji przez Bank (§ 5 ust. 16).

W przypadku kredytu w walucie obcej kwota raty spłaty obliczana jest według kursu sprzedaży dewiz, obowiązującego w Banku na podstawie obowiązującej w Banku Tabeli Kursów Walut Obcych z dnia spłaty (§ 8 ust. 3).

W przypadku kredytu w walucie obcej Kredytobiorca może zastrzec w umowie kredytu, iż Bank będzie pobierał ratę spłaty w rachunku w walucie do jakiej kredyt jest indeksowany, o ile ten rachunek jest dostępny w aktualnej ofercie banku (§ 8 ust. 4).

Dowód: regulamin – k. 32.

Zawarcie powyższej umowy zostało poprzedzone złożeniem przez stronę pozwaną zaakceptowanego przez bank wniosku o udzielenie kredytu w kwocie 570.000 zł, w walucie CHF.

Dowód: wniosek – k. 32, decyzja – k. 32.

Bank uruchomił kredyt kwotą 552.800 zł w dniu 28.04.2006 r.

W okresie od dnia 29.05.2006 r. do dnia 12.07.2023 r. bank pobrał od strony pozwanej łącznie kwotę 431.586,47 zł tytułem spłaty rat kredytu.

Dowód: zaświadczenie – k. 32, 75-77.

W reklamacji z dnia 11.07.2019 r. strona pozwana wezwała powoda do zapłaty w terminie 30 dni kwoty 431.586,47 zł tytułem zwrotu równowartości rat kredytu zapłaconych w wykonaniu nieważnej umowy kredytu w okresie od dnia 13.07.2009 r. do dnia 12.06.2019 r.

W piśmie z dnia 2.08.2019 r. powód wskazał, że uznaje powyższą reklamację za niezasadną.

Dowód: reklamacja – k. 32, 66-70, odpowiedź – k. 32, 71-74.

Pozwem z dnia 27.03.2020 r. kredytobiorcy wnieśli o zasądzenie na ich rzecz od banku kwoty 116.762,52 zł z ustawowymi odsetkami za opóźnienie tytułem zwrotu nienależnych świadczeń spełnionych w związku z zastosowaniem w § 2 ust. 2 i § 7 ust. 1 umowy kredytu stanowią niedozwolonych postanowień umownych (art. 385 ¹ § k.c.).

Pozew ten został złożony do Sądu Okręgowego w Warszawie, w którym został zarejestrowany pod sygnaturą akt III C 703/20. Odpis pozwu został doręczony bankowi w dniu 2.06.2020 r. W dniu 3.08.2020 r. bank wniósł odpowiedź na pozew, w której wskazał, że umowa kredytu nie jest sprzeczna z prawem ani nie zawiera niedozwolonych postanowień umownych.

Dowód: doręczenie – k. 32, pozew – k. 32 , odpowiedź na pozew – k. 32 .

W dniu 5.10.2023 r. powodowi zostało doręczone pismo, w którym strona pozwana wezwana bank do zapłaty w terminie 3 dni kwoty 254.143,56 zł tytułem zwrotu równowartości rat kredytu zapłaconych w wykonaniu nieważnej umowy kredytu w okresie od dnia 29.05.2006 r. do dnia 12.07.2009 r. i od dnia 13.06.2019 r. do dnia 12.07.2023 r.

Dowód: wezwanie wraz z potwierdzeniem nadania i odbioru - k. 78-100.

W dniu 17.10.2023 r. powodowi zostało doręczone pismo, w którym strona pozwana oświadczyła, że potrąca z wierzytelnością pozwanego w kwocie 552.800 zł własną wierzytelność w kwotach:

- 254.143,56 zł tytułem zwrotu równowartości rat kredytu zapłaconych w wykonaniu nieważnej umowy kredytu w okresie od dnia 29.05.2006 r. do dnia 12.07.2009 r. i od dnia 13.06.2019 r. do dnia 12.07.2023 r. (wierzytelność niedochodzona w procesie sądowym),

- 121.213,53 zł tytułem skapitalizowanych odsetek ustawowych za opóźnienie od wierzytelności dochodzonej w procesie sądowym za okres od dnia 3.08.2019 r. do dnia 11.10.2023 r.,

- 177.442,91 zł tytułem wierzytelności dochodzonych w procesie sądowym.

Dowód: oświadczenie wraz z potwierdzeniem nadania i odbioru - k. 101-104.

Pismem z dnia 21.22.2022 zł powód wezwał pozwanych do zapłaty kwoty 552.800 zł w terminie 30 dni tytułem zwrotu kapitału udostępnionego na podstawie umowy kredytu.

Dowód: wezwanie – k. 26-31

Celem kredytu było uzyskania środków na zakup domu mieszkalnego przeznaczonego na zaspokojenie potrzeb mieszkaniowych strony pozwanej. Nieruchomość ta nie była wykorzystywana do prowadzenia działalności gospodarczej. Pod adresem nieruchomości jest zarejestrowana działalność gospodarcza pozwanego z zakresu usług handlowych. Działalność ta była faktycznie wykonywana w biurze w P.. Nieruchomość nie była wynajmowana.

Postanowienia umowy kredytu dotyczące powiązania z kursem waluty obcej i sposobu przeliczeń kursowych nie zostały indywidualnie uzgodnione przez strony. Przed zawarciem umowy przedstawiciel banku nie udzielił informacji, jak sposób bank ustala wysokość kursów walut obcych i spreadu, jak ryzyko kursowe związane z kredytem przekłada się na wysokość rat i zadłużenia kredytobiorców, przedstawił historyczney wykres kursu CHF/PLN, nie przedstawił symulacji obrazującej wpływ zmian kursu CHF/PLN na wysokość rat kredytu i zadłużenie wyliczane w PLN. W czasie zawierania umowy strona pozwana nie posiadała dochodów ani oszczędności w CHF. Pozwani są małżonkami w ustroju rozdzielności majątkowej od około 3 lat. Strona pozwana zna, rozumie i akceptuje skutki stwierdzenia nieważności umowy oraz nie zgadza się na utrzymanie w mocy zawartych w umowie niedozwolonych postanowień umownych.

Dowód: przesłuchanie stron – k. 155-156.

Podstawę ustaleń faktycznych stanowiły wymienione dokumenty, których treść ani autentyczność nie była kwestionowana przez strony, oraz zeznania strony, które były spójne, logiczne, konsekwentne i pobawione sprzeczności oraz znajdowały potwierdzenie w pozostałych dowodach. Powyższe dowody były wystarczające dla oceny stanowisk i żądań stron, a pozostałe dowody nie miały istotnego znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy.

Powód wniósł o zawieszenie niniejszego postępowania do czasu prawomocnego zakończenia postępowania toczącego się przed Sądem Okręgowym w Warszawie w sprawie o sygn. akt III C 703/20, jednak Sąd nie uwzględnił tego wniosku. Rozstrzygnięcie sprawy o zapłatę świadczenia nienależnego spełnionego w wykonaniu nieważnej umowy nie zależy od wyniku postępowania o ustalenie nieważności tej umowy w rozumieniu art. 177 § 1 pkt 1 k.p.c., ponieważ wyrok ustalający nieważność umowy ma charakter deklaratoryjny, a nie konstytutywny. Wynika to z faktu, że brak związania niedozwolonymi postanowieniami umownymi i wynikająca z tego nieważność umowy ma charakter pierwotny ( ex tunc), wynika z mocy prawa, nie zależy od czynności faktycznych lub prawnych stron (z jednym wyjątkiem w postaci potwierdzenia niedozwolonego postanowienia umownego przez konsumenta, które jednak ma charakter konstytutywny i nie miało miejsca w niniejszej sprawie) ani z orzeczenia Sądu, a ponadto Sąd ma obowiązek z urzędu dokonania ustaleń w przedmiocie tego, czy umowa jest ważna i czy zawiera niedozwolone postanowienia umowne. Na koniec należy zauważyć, że zawieszenie postępowania na podstawie art. 177 k.p.c., zgodnie z literalnym brzmieniem tego przepisu („Sąd może zawiesić postępowanie”) ma charakter fakultatywny, w przeciwieństwie do obligatoryjnego zawieszenia postępowania wynikającego z art. 174 i 176 k.p.c.

Sąd zważył, co następuje:

Powództwo jest zasadne w części.

Brak bezwzględnej nieważności umowy.

Brak jest podstaw do uznania umowy kredytu za bezwzględnie nieważną. Zawieranie umów kredytu powiązanych z walutą obcą (indeksowanych i denominowanych) jest i było dopuszczalne w świetle art. 353 ¹ k.c. i art. 69 ustawy Prawo bankowe w brzmieniu obowiązującym w dacie zawarcia umowy. Treść umowy nie naruszała także zasady nominalizmu (art. 358 § 1 k.c. w brzmieniu obowiązującym do dnia 23.01.2009 r.), skoro kredytu udzielono w walucie polskiej, zaś CHF stanowił jedynie walutę indeksacji. Z przyczyn wyjaśnionych w dalszej części uzasadnienia postanowienia umowne obciążające kredytobiorcę nieograniczonym ryzykiem kursowym i dające bankowi całkowitą swobodę w kształtowaniu kursu waluty obcej stanowią niedozwolone postanowienia umowne (art. 385 ¹ § 1 k.c.), co wyłącza możliwość uznania ich za sprzeczne z zasadami współżycia społecznego (art. 58 § 2 k.c.) lub sprzeczne z naturą stosunku prawnego (art. 353 ¹ k.c.).1

Status konsumenta.

Dowody przeprowadzone w sprawie nie budzą wątpliwości co do tego, że umowa kredytu wiąże się z działalnością gospodarczą banku, a zarazem brak jest takiego związku w przypadku kredytobiorcy, a zatem jest on konsumentem (art. 22 ¹ k.c.).

Oceny tej nie neguje fakt zarejestrowania działalności gospodarczej pod adresem nieruchomości sfinansowanej za środki pochodzące z kredytu, gdyż rejestracja ta miała charakter jedynie ewidencyjny, skoro w nieruchomości tej nigdy faktycznie nie była prowadzona działalność gospodarcza. Ponadto sama rejestracja miała miejsce już po zawarciu umowy kredytu, a chwilą decydującą o uznaniu określonej osoby fizycznej jako konsumenta, jest chwila dokonywania czynności prawnej2, zaś brak jest dowodu na okoliczność, aby już w dacie zawarcia umowy kredytu kredytobiorca planował w przyszłości wykorzystać nieruchomość do prowadzenia działalności gospodarczej.

Indywidualne uzgodnienia.

Ciężar dowodu, że postanowienia umowy wprowadzające powiązanie kredytu z kursem CHF i określające sposób przeliczeń kursowych zostały indywidualnie uzgodnione, spoczywał na banku (art. 385 ¹ § 4 k.c.), który temu ciężarowi nie sprostał - nie można bowiem uznać „wyboru waluty” kredytu przez konsumenta za negocjacje, skoro sprowadza się to jedynie do zatwierdzenia jednej z kilku możliwości oferowanych przez bank, zaś sam sposób przeliczania kursów walut był ustalany jednostronnie przez bank. Należy przy tym mieć na uwadze, że przedmiot sporu niniejszej sprawy dotyczył wyłącznie klauzul ryzyka kursowego i klauzul przeliczeniowych, a zatem ewentualne negocjacje innych postanowień umownych (dotyczących w szczególności wysokości marży oprocentowania, prowizji, opłat itd.) nie ma tym zakresie żadnego znaczenia. Natomiast postanowienia regulaminu z samej swojej istoty nie podlegały negocjacjom.

Klauzula ryzyka kursowego.

Klauzula ryzyka kursowego (§ 2 ust. 2 zdanie pierwsze umowy w zakresie wprowadzającym indeksację kredytu kursem CHF) określa główne świadczenie umowy kredytu, lecz nie została sformułowana w sposób jednoznaczny (art. 385 ¹ § 1 k.c.), ponieważ analiza treści umowy i okoliczności jej zawarcia nie pozwala na stwierdzenie, że kredytobiorca został należycie poinformowany o konsekwencjach ryzyka kursowego związanego z umową. Informacja ta powinna jednoznacznie wskazywać na to, że ryzyko kursowe jest nieograniczone i obejmować realne przykłady obrazujące charakter tego ryzyka i jego potencjalne skutki, takie jak historyczny wykres kursu CHF/PLN za odpowiednio długi okres i symulację obrazującą wpływ znacznego wzrostu tego kursu na wysokość rat kredytu i zadłużenia kredytobiorcy liczonych w PLN. Tymczasem informacje udzielone przez bank tych wymogów nie spełniały. Wobec tego należało uznać, że klauzula ryzyka kursowego kształtuje prawa i obowiązki konsumenta sprzecznie z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy (art. 385 ¹ § 1 k.c.), skoro pomimo nieuzyskania stosownych informacji konsument, który nie miał dochodów ani oszczędności w CHF, został obciążony nielimitowanym ryzykiem zmiany kursu tej waluty, przed którym nie był w stanie zabezpieczyć się w żaden sposób.

Umowa kredytu indeksowanego do waluty obcej nie może istnieć bez postanowienia przewidującego jej indeksację i wskazującego walutę tej indeksacji. A zatem nie ma w ogóle możliwości, aby „luka” powstała po tej klauzuli mogła zostać uzupełniona przepisem prawa krajowego. W rezultacie umowa kredytu po wyłączeniu z niej klauzuli ryzyka kursowego nie może dalej obowiązywać (w rozumieniu art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG), a zatem jest nieważna (art. 58 § 1 k.c.).

Klauzule przeliczeniowe.

Do klauzul przeliczeniowych zawartych w § 2 ust. 2 zdaniu drugim umowy i § 8 ust. 3 regulaminu umowy znajduje zastosowanie art. 479 ^{( 43 )}k.p.c. w zw. z art. 9 ustawy z dnia 5 sierpnia 2015 r. o zmianie ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów oraz niektórych innych ustaw. Na podstawie prawomocnego wyroku Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów do rejestru postanowień wzorców umowy uznanych za niedozwolone zostało wpisane stosowane przez bank postanowienia o tożsamej treści (poz. nr 3178 i 3179). Zgodnie z art. 479 ^{( 43 )}k.p.c., wyroki Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów mają skutek wobec osób trzecich od chwili wpisania uznanych za niedozwolone postanowień wzorca umowy do rejestru. Na powyższy skutek stosowania art. 479 ^{( 43 )}k.p.c. wskazano w orzecznictwie3 i pozostaje on w zgodzie z celami art. 6 i 7 dyrektywy 93/13.4 Niemniej jednak, indywidualna kontrola postanowienia umownego także prowadzi do wniosku, że stanowi ono niedozwolone postanowienie umowne (art. 385 ^{( 1 )}§ 1 k.c.).

Klauzule przeliczeniowe (§ 2 ust. 2 zdanie drugie i § 7 ust. 1 umowy i § 8 ust. 3 regulaminu) nie zostały sformułowane w sposób jednoznaczny ( art. 385 ¹ § 1 zd. 2 k.c.), tj. prostym i zrozumiałym językiem (art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13/EWG), ponieważ ich treść nie pozwala na stwierdzenie, w jaki sposób bank ustala kurs CHF dla celu wykonania umowy kredytu, a także kształtują one prawa i obowiązki konsumenta sprzecznie z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy (art. 385 ¹ § 1 k.c.). W oparciu o te postanowienia kredytobiorca został obciążony koniecznością pokrywania kosztów spreadu, pomimo że koszty te nie odpowiadały żadnej usłudze świadczonej przez bank na rzecz klienta, a w umowie brak jest jednoznacznej informacji o tym, że konsument ponosi takie koszty, jaka jest ich wysokość i z czego one wynikają. Ponadto klauzule przeliczeniowe dawały bankowi całkowitą swobodę w sposobie kształtowania wysokości kursu waluty obcej, ponieważ postanowienia umowy w żaden sposób nie precyzowały, w oparciu o jakie zasady kurs waluty obcej miał być ustalany przez bank, a zatem bank mógł ustalić ten kurs na dowolnym poziomie. W rezultacie bank w oparciu o klauzule przeliczeniowe uzyskał rzeczywistą możliwość dowolnego kształtowania wysokości świadczeń kredytobiorcy, co jest sprzeczne z dobrymi obyczajami i rażąco narusza interesy konsumenta. Stanowisko to jest utrwalone w orzecznictwie.5

Powyższej oceny nie zmienia brzmienie § 8 ust. 4 regulaminu, przewidujące, że „W przypadku kredytu w walucie obcej Kredytobiorca może zastrzec w umowie kredytu, iż Bank będzie pobierał ratę spłaty w rachunku w walucie do jakiej kredyt jest indeksowany, o ile ten rachunek jest dostępny w aktualnej ofercie banku.” Po pierwsze, postanowienie to mogłoby ewentualnie mieć znaczenia dla oceny abuzywności klauzuli przeliczeniowej dotyczącej spłaty kredytu, ale już nie dla klauzuli przeliczeniowej dotyczącej ustalenia przez bank salda zadłużenia kredytowego przy wykorzystaniu kursu kupna z tabeli bankowej – nawet gdyby kredytobiorca hipotetycznie od samego początku spłacał kredyt w CHF, to nie zmieniłoby to faktu, że bank miał pełną dowolność w ustaleniu początkowego salda zadłużenia. Po drugie, powyższe postanowienie przewidywało jedynie możliwość zawarcia w umowie kredytu zastrzeżenia pozwalającego na spłatę rat w walucie obcej, a skoro takiego zastrzeżenia brak jest w umowie kredytu zawartej przez strony, to oznacza, że w realiach niniejszej sprawy strona pozwana nie miała możliwości spłaty rat kredytu w CHF. Po trzecie, należy podzielić pogląd wyrażony przez Sąd Okręgowy w Warszawie - Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów w sprawie dotyczącej właśnie klauzul przeliczeniowych Banku (...) S.A., że "to, że istnieje wariant wyboru spłaty należności bezpośrednio w walucie obcej, pozostaje bez znaczenia dla rozstrzygnięcia w niniejszej sprawie, gdyż każdy wariant powinien być zgodny z przepisami konsumenckimi. Nie może być tak, że Bank - przykładowo - daje wybór, z których jeden spełnia wymogi prawa konsumenckiego, drugi zaś nie."6 Stanowisko to znajduje oparcie także w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej.7

Sąd dokonał oceny, czy postanowienia umowne są niedozwolone (art. 385 ¹ § 1 k.c.), według stanu z chwili zawarcia umowy.8 Tym samym dla powyższej oceny nie miały żadnego znaczenia okoliczności takie jak sposób wykonywania umowy, wieloletnie realizowanie obowiązków umownych przez kredytobiorcę bez żadnych zastrzeżeń, faktyczny sposób ustalania wysokości kursów waluty obcej przez bank i ich relacja do innych kursów występujących na rynku, późniejsze zmiany regulaminu banku, późniejsze zmiany stanu prawnego (w szczególności wejście w życie ustawy z dnia 29 lipca 2011 r. o zmianie ustawy - Prawo bankowe oraz niektórych innych ustaw) czy kwestia ewentualnego zawarcia przez strony aneksu do umowy kredytu upoważniającego kredytobiorcę do spłaty rat kredytu bezpośrednio w walucie obcej. Dla oceny abuzywności klauzul przeliczeniowych nie miało także znaczenia, że wybór kredytu powiązanego z kursem waluty obcej pozwalał kredytobiorcy na skorzystanie z niższego oprocentowania.

Zgodnie z art. 385 ¹ § 1 k.c., niedozwolone postanowienia umowne nie wiążą konsumenta, zatem brak jest podstaw do modyfikacji tych postanowień lub uznania, że nie wiążą one konsumenta jedynie w pewnym zakresie ani uzupełnienia powstałej po tych postanowieniach „luki” jakąkolwiek treścią, w tym w szczególności przepisami prawa krajowego. Odmienne zapatrywanie byłoby sprzeczne z brzmieniem oraz celem przepisów art. 385 ¹ § 1 k.c. i art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG.9 Przede wszystkim zaś uzupełnienie umowy przepisem prawa krajowego nie może mieć miejsca w sytuacji, w której usunięcie z umowy nieuczciwego warunku prowadzi do jej nieważności, która jest akceptowana przez konsumenta,10 zaś w niniejszej sprawie kredytobiorca nie zgodził się na obowiązywanie umowy z nieuczciwymi warunkami ani na uzupełnienie jej treści przepisem prawa krajowego, natomiast wyraził zgodę na stwierdzenie nieważności umowy, będąc świadomym wynikających z tego konsekwencji. Co więcej, przepisem krajowym służącym uzupełnieniu treści umowy nie mógłby być art. 358 § 2 k.c. w brzmieniu obowiązującym od dnia 24.01.2009 r., ponieważ jest on przepisem prawa krajowego o charakterze ogólnym, który nie ma zastosowania konkretnie do umów zawieranych pomiędzy przedsiębiorcą a konsumentem11, a ponadto ma on zastosowanie tylko „jeżeli przedmiotem zobowiązania jest suma pieniężna wyrażona w walucie obcej” (art. 358 § 1 k.c.), a zatem nie dotyczy on zobowiązań wynikających z umowy kredytu indeksowanego do waluty obcej, w której świadczenia zostały oznaczone w walucie polskiej, natomiast w walucie obcej jest wyrażane tylko saldo zadłużenia. Podsumowując, w obowiązującym stanie prawnym nie można przyjąć, że miejsce zawartego w umowie kredytu indeksowanego lub denominowanego niedozwolonego postanowienia umownego odnoszącego się do sposobu określania kursu waluty obcej zajmuje inny sposób określenia kursu waluty obcej wynikający z przepisów prawa lub zwyczajów.12

Klauzule przeliczeniowe określają świadczenia główne w rozumieniu art. 385 ¹ § 1 k.c. 13, ponieważ nie tylko samo powiązanie kredytu z walutą obcą, ale również sposób dokonywania przeliczeń kursowych koniecznych do realizacji takiej umowy określają istotę umowy kredytu indeksowanego do waluty obcej. Skoro zaś postanowienia te określają sposób wykonywania umowy i wobec tego bez nich nie jest możliwe stwierdzenie, jak umowa ma być wykonywana, co oznacza, że umowa po wyłączeniu z niej klauzul przeliczeniowych nie może dalej obowiązywać (w rozumieniu art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG), a zatem nie wiąże także w pozostałym zakresie14, czyli jest w całości nieważna15 (art. 58 § 1 k.c.).

Świadczenie nienależne.

Nieważność umowy kredytu ex tunc oznacza, że wszystkie świadczenia spełnione na jej podstawie stanowią świadczenia nienależne ( condictio sine causa) podlegające zwrotowi na podstawie art. 405 k.c. w zw. z art. 410 § 1 k.c. Natomiast fakt, że stronie pozwanej przysługuje wobec strony powodowej analogiczne roszczenie sam z siebie nie może uzasadniać oddalenia powództwa banku o zapłatę na podstawie art. 411 pkt 2 lub 4 k.c.16 Nie zachodzą także przesłanki do zastosowania art. 409 k.c. lub art. 5 k.c.

Powód wypłacił stronie pozwanej łącznie kwotę 552.800 zł tytułem uruchomienia kredytu, a zatem powodowi przysługiwała wobec strony pozwanej wierzytelność w tej wysokości.

Sposób zasądzenia świadczenia.

Roszczenie powoda wobec pozwanych dzieliło się na dwie równe części wobec każdego z pozwanych, zgodnie z art. 379 § 1 k.c.

Powód nie wnosił o zasądzenie należności dochodzonej pozwem od pozwanych solidarnie, a zatem zasądzenie tej należności od pozwanych solidarnie stanowiłoby naruszenie art. 321 § 1 k.p.c. Jedynie na marginesie należy wskazać, że zgodnie z art. 369 k.c., solidarność zobowiązania musi wynikać z ustawy lub z czynności prawnej. Ze swojej istoty roszczenie o zwrot świadczenia nienależnego nie może wynikać z czynności prawnej, skoro przyczyną jego powstania jest właśnie brak tej czynności prawnej (tutaj: nieważność umowy). Brak jest także przepisu ustawy ustanawiającego solidarną odpowiedzialność pozwanych wobec powoda. Podstawy takiej nie stanowi w szczególności art. 370 k.c., który dotyczy „dotyczy zaciągnięcia zobowiązania dotyczącego wspólnego mienia”, a zatem nie obejmuje uzyskania świadczenia nienależnego, nawet jeżeli zostało ono uzyskane na skutek zawarcia nieważnej umowy kredytu hipotecznego, której celem miało być uzyskanie środków na zakup nieruchomości. Z podobnych przyczyn podstawą solidarnej odpowiedzialności nie jest art. 30 § 1 k.r.o., ponieważ uzyskanie świadczenia nienależnego spełnionego w wykonaniu nieważnej umowy nie mieści się w pojęciu „zaciągnięcia zobowiązania w sprawach wynikających z zaspokajania zwykłych potrzeb rodziny”. Natomiast samo istnienie wspólności ustawowej małżonków nie powoduje powstania odpowiedzialności solidarnej.17

Brak też było podstaw do prawnych do uwzględnienia żądania zasądzenia świadczenia in solidum. Instytucja ta ma bowiem zastosowanie, kiedy kilka podmiotów jest zobowiązanych do spełnienia świadczenia w całości, ale na różnych podstawach prawnych (przykładowo sprawca szkody i ubezpieczyciel odpowiedzialności cywilnoprawnej mają obowiązek naprawić szkodę w całości, a ich podstawy odpowiedzialności są różne). Tymczasem tego rodzaju obowiązek nie odnosi się do zwrotu świadczenia nienależnego, które zgodnie z ogólnymi zasadami powinno być zwrócone przez każdego ze wzbogaconych w częściach równych (art. 379 § 1 k.c.).

Odsetki.

Roszczenie o zwrot świadczenia nienależnego stanowi roszczenie bezterminowe, a zatem staje się wymagalne po wezwaniu do zapłaty (art. 455 k.c.). Powód nie przedstawił dowodu doręczenia pozwany wezwania do zapłaty przed wniesieniem pozwu, a zatem Sąd przyjął, że doręczenia wezwań nastąpiło w dacie doręczenia pozwanym odpisu pozwu, skoro wezwania do zapłaty stanowiły załączniki do pozwu. Powód wezwał pozwanych do zapłaty w terminie 30 dni, a zatem skoro wezwanie (wraz z pozwem) zostało doręczone pozwanemu w dniu 20.07.2023 r. (k. 46.), to popadł on w opóźnienie z dniem 22.08.2023 r., zaś skoro wezwanie (wraz z pozwem) zostało doręczone pozwanej w dniu 27.07.2023 r. (k. 46.), to popadła on w opóźnienie z dniem 29.08.2023 r. W związku z tym odsetki ustawowe za opóźnienie zostały zasądzone od pozwanych od wyżej wskazanych dat na podstawie art. 481 § 1 i 2 k.c.

Zarzut przedwczesności powództwa i braku wymagalności roszczenia.

Sąd nie podziela stanowiska strony pozwanej, że dochodzone przez powoda roszczenie jest przedwczesne i niewymagalne. Faktem jest, że bank nie wezwał pozwanej do zapłaty żądania dochodzonego z tytułu nieważności umowy, niemniej jednak roszczenie to stało się wymagalne po doręczeniu stronie pozwanej pozwu. Tym samym w dacie zamknięcia rozprawy roszczenie powoda było już wymagalne, natomiast zasądzeniu roszczenia nie stoi na przeszkodzie okoliczność, że stało się ono wymagalne w toku sprawy (art. 316 § 1 k.p.c.). Jednocześnie należy zauważyć, że stanowisko, według którego świadczenie wynikające z nieważności umowy miałoby powstawać dopiero po prawomocnym stwierdzeniu nieważności tej umowy nie ma oparcia w obowiązujących przepisach, ponieważ nieważność umowy działa ex tunc, a zatem wyrok stwierdzający nieważność umowy ma charakter deklaratoryjny, a nie konstytutywny.

Przedawnienie.

Jak wcześniej wskazano, umowa kredytu nie jest bezwzględnie nieważna z uwagi na jej sprzeczność z ustawą (art. 58 § 1 k.c.) ani z zasadami współżycia społecznego (art. 58 § 2 k.c.), a wobec tego bieg terminu przedawnienia roszczenia powoda nie rozpoczynał się już w dniu spełnienia przez niego świadczenia wobec pozwanych (wypłaty kredytu), lecz, zgodnie z art. 120 § 1 zdaniem drugim k.c., od dnia następującego po dniu, w którym kredytobiorca zakwestionował względem banku związanie postanowieniami umowy ^.18 Nie sposób bowiem uznać, aby bank mógł podjąć czynności zmierzające do dochodzenia swojego roszczenia wobec kredytobiorcy we wcześniejszym terminie, skoro uprzednio nie wiedział, że postanowienia umowy kredytu są kwestionowane przez kredytobiorcę, który wywodzi swoje roszczenie restytucyjne z nieważności umowy. Z przeprowadzonych w sprawie dowodów wynika, że najwcześniejszą chwilą, z którą powód uzyskał powyższą wiedzę było doręczenie mu reklamacji w dniu 2.08.2019 r.

W konsekwencji, bieg terminu przedawnieniu rozpoczął się z dniem 2.08.2019 r. Termin przedawnienia roszczenia powoda, jako związanego z prowadzoną przez niego działalnością gospodarczą, wynosił 3 lata (art. 118 k.c.). Roszczenie powoda nie było przedawnione w dniu 9.07.2018 r., czyli w dniu wejścia w życie ustawy z dnia 13 kwietnia 2018 r. o zmianie ustawy - kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw, a zatem zgodnie z art. 5 ust. 1 tej ustawy, do roszczenia powoda miał zastosowanie termin przedawnienia wynikający z art. 118 k.c. w brzmieniu obowiązującym od dnia 9.07.2018 r., czyli termin ten kończył się z upływem ostatniego dnia roku kalendarzowego.19 Bieg terminu przedawnienia roszczenia powoda upływałby zatem z dniem 31.12.2022 r., aczkolwiek przed tą datą doszło do przerwania biegu terminu przedawnienia na skutek wniesienia pozwu w dniu 30.11.2022 r. (art. 123 § 1 pkt 1 k.c.). W rezultacie, roszczenie powoda nie jest przedawnione.

Co więcej, strona pozwana w niniejszej sprawie podniosła zarzut potrącenia. W konsekwencji strona pozwana w sposób konkludentny zrzekła się zarzutu przedawnienia roszczenia powoda o zwrot równowartości kapitału kredytu (art. 117 § 2 k.c.). Należy bowiem podzielić prezentowane w orzecznictwie i literaturze stanowisko, że „Strona składająca oświadczenie o potrąceniu własnej należności, niezależnie zresztą od jej istnienia i zaskarżalności, własnym działaniem zmierza do zaspokojenia przedawnionego roszczenie, tym bardziej więc akceptuje jego istnienie, wyraża wolę wywiązania się z własnego obowiązku spełnienia takiego świadczenia, świadomie rezygnuje tym samym z możliwości uchylenia się od jego zaspokojenia przez podniesienie zarzutu przedawnienia.”20

Po trzecie, nawet gdyby hipotetycznie przyjąć, że roszczenie powoda jest jednak przedawnianie, to po rozważeniu interesów stron względy słuszności uzasadniają stwierdzenie, że w niniejszej sprawie ma miejsce wyjątkowy przypadek, uzasadniający nieuwzględnienie upływu terminu przedawnienia (art. 117 ¹ § 1 k.c.). W przeciwnym wypadku doszłoby bowiem do sytuacji, w której strona pozwana odzyskałaby od powoda wszystkie spełnione świadczenia, natomiast powód nie odzyskałby od strony pozwanej żadnych świadczeń. Tak daleko idąca dysproporcja nie znajduje uzasadnienia nawet jeśli wziąć pod uwagę, że strona pozwana jest konsumentem, a powód jest bankiem, który stosował w umowie niedozwolone postanowienia umowne. Do tożsamego wniosku prowadzi rozważenie okoliczności wskazanych w art. 117 ¹ § 2 k.c., a mianowicie faktu, że termin przedawnienia roszczenia powoda wynosi zaledwie 3 lata w zestawieniu z 10-letnim terminem przedawnienia roszczenia strony pozwanej, a tym bardziej z 30-letnim okresem, na który została zawarta umowa kredytu (art. 117 ¹ § 2 pkt 1 k.c.), faktu, że powód wystąpił z pozwem w krótkim czasie po ewentualnym upływie terminu przedawnienia (art. 117 ¹ § 2 pkt 2 k.c.) oraz faktu, że opóźnienie we wniesieniu pozwu przez powoda wynikało z tego, że od 2019 roku toczy się postępowanie sądowe dotyczące stwierdzenia, czy umowa kredytu jest nieważna, w toku tego postępowania kredytobiorca nigdy nie podnosił, że nie zamierza zwrócić kapitału kredytu i uznaje roszczenie banku z tego tytułu za przedawnione, natomiast deklarował, że jest świadoma skutków stwierdzenia nieważności i godzi się na nie - czego logiczną konsekwencją musiało być zatem zaakceptowanie faktu, że kredytobiorca powinien zwrócić bankowi równowartość kapitału kredytu.

Zarzut potrącenia.

Zarzut potrącenia podniesiony przez pozwanego okazał się skuteczny. Oświadczenie o potrąceniu złożone przez pozwanego spełnia wymogi z art. 498-499 k.c., zaś zarzut potrącenia został złożony zgodnie z art. 203 ¹ § 1 pkt 1 k.p.c.

Zarzut potrącenia został zgłoszony w piśmie procesowym przy wdaniu się w spór co do istoty sprawy, tj. w odpowiedzi na pozew, która nie zawierała żadnych braków formalnych.

Podstawą zarzutu potrącenia jest wierzytelność pozwanych z tego samego stosunku prawnego co wierzytelność dochodzona przez powoda (art. 203 ¹ § 1 pkt 1 k.p.c.). Mianowicie obie wierzytelności obejmują roszczenia o zwrot świadczeń nienależnych spełnionych w wykonaniu tej samej nieważnej umowy kredytu. Jest przy tym oczywiste, że nieważność umowy oznacza, że każdej ze stron przysługują osobne wierzytelności o zapłatę, jednak nie oznacza to, że wynikają one z innych stosunków prawnych – w obu wypadkach są to wierzytelności o zwrot świadczeń nienależnych spełnionych w wykonaniu tej samej nieważnej umowy. Odmienna interpretacja oznaczałaby, że niemożliwe jest zgłoszenie zarzutu potrącenia wierzytelności o zwrot świadczenia nienależnego, co prowadziłoby do zupełnie nieracjonalnych rezultatów. Wobec tego konieczne jest przyjęcie wykładni funkcjonalnej i systemowej (uwzgledniającej, że zgodnie z art. 498 § 1 k.c., gdy dwie osoby są jednocześnie względem siebie dłużnikami i wierzycielami, każda z nich może potrącić swoją wierzytelność z wierzytelności drugiej strony) przepisu art. 203 ¹ § 1 pkt 1 k.p.c., uwzględniającej możliwość przedstawienia do potrącenia wierzytelności z tytułu świadczenia nienależnego spełnionego w wykonaniu tej samej nieważnej umowy.

Obie strony były wobec siebie dłużnikami i wierzycielami, obie wierzytelności miały charakter pieniężny, wierzytelność pozwanej była wymagalna i zaskarżalna (art. 498 § 1 k.c.), a ponadto strona pozwana udowodniła, że złożyła wobec powoda oświadczenie o potrąceniu (art. 499 k.c.). Pozwany przedstawił dowód nadania pisma z oświadczeniem o potrąceniu na adres powoda, a ponadto powód nigdy nie kwestionował faktu otrzymania tego oświadczenia. Co więcej, powód nie kwestionował również faktu, że wierzytelność strony pozwanej była wymagalna w dacie złożenia oświadczenia o potrąceniu, a zatem również ta okoliczność była między stronami bezsporna. Roszczenie strony pozwanej było wymagalne w dacie złożenia oświadczenia o potrąceniu (czyli w dniu 17.10.2023 r.), ponieważ wezwania do zapłaty wierzytelności objętych następnie oświadczeniem o potrąceniu zostały doręczone powodowi w dniach 2.08.2019 r. i 5.10.2023 r.

Oświadczenie strony pozwanej było skuteczne co do potrącenia jej wierzytelności kwocie 431.586,47 zł (suma przedstawionych do potrącenia należności głównych w kwotach 254.143,56 i 177.442,91 zł) z wierzytelnością powoda w kwocie 552.800 zł. Oświadczenie o potrąceniu spowodowało wzajemne umorzenie wierzytelności do wysokości wierzytelności niższej (art. 498 § 2 k.c.), czyli wierzytelności w kwocie 431.586,47 zł. W związku z tym wierzytelność powoda wygasła w części do kwoty 431.586,47 zł i wobec tego od strony pozwanej zasądzono pozostałą część wierzytelności powoda w kwocie 121.213,53 zł.

Sąd Okręgowy podziela stanowisko, że „Artykuł 498 § 1 k.c. określa tzw. warunki pozytywne potrącenia. Według tego przepisu, gdy dwie osoby są jednocześnie względem siebie dłużnikami i wierzycielami, każda z nich może potrącić swoją wierzytelność z wierzytelnością drugiej strony, jeżeli przedmiotem obu wierzytelności są pieniądze lub rzeczy tej samej jakości oznaczone tylko co do gatunku, a obie wierzytelności są wymagalne i mogą być dochodzone przed sądem lub przed innym organem państwowym. W piśmiennictwie, jak również orzecznictwie (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 21 stycznia 2004 r., IV CK 362/02), przyjmuje się, że pomimo treści art. 498 KC wymagającego do potrącenia, aby wymagalne były obie potrącane ze sobą wierzytelności, wystarczy, aby wymagalna była wierzytelność potrącającego. Brak wymagalności wierzytelności wzajemnej nie jest przeszkodą do potrącenia wówczas, gdy potrącający, jako dłużnik, mógłby ją zaspokoić. Wskutek potrącenia, jak stanowi art. 498 § 2 KC, obie wierzytelności umarzają się nawzajem do wysokości wierzytelności niższej. Oświadczenie o potrąceniu, które zostanie złożone drugiej stronie, ma moc wsteczną od chwili, kiedy potrącenie stało się możliwe (art. 499 k.c.). Potrącenie staje się możliwe wówczas, gdy powstaje tzw. stan potrącalności, tj. w dacie, w której ziszczają się przesłanki pozytywne potrącenia określone w art. 498 § 1 KC przy jednoczesnym braku przesłanek negatywnych potrącenia, w tym określonych w art. 505 KC. Z tą bowiem chwilą jeden z wzajemnych wierzycieli nabywa uprawnienie do dokonania czynności potrącenia, a skutki wykonania tego uprawnienia cofają się do chwili powstania stanu potrącalności. Innymi słowy, w razie późniejszego, niż w chwili powstania stanu potrącalności, złożenia oświadczenia o potrąceniu z mocy prawa następują takie skutki prawne, jakby oświadczenie o potrąceniu zostało złożone przez uprawnionego do tego wierzyciela w chwili powstania stanu potrącalności (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 27 listopada 2003 r., III CK 152/02). Umorzenie wierzytelności będących przedmiotem potrącenia powoduje wygaśnięcie praw akcesoryjnych wobec tych wierzytelności. Od chwili wystąpienia retroaktywnego skutku wynikającego z art. 498 § 2 w zw. z art. 499 KC, tj. od dnia powstania stanu potrącalności, za niebyłe uznać należy te skutki prawne, które wynikały z założenia istnienia wierzytelności, następnie umorzonych wskutek potrącenia. Dotyczy to w szczególności naliczanych odsetek za opóźnienie lub zwłokę za okres po dniu powstania stanu potrącalności od tej części każdej z wierzytelności wzajemnych, które uległy z tą chwilą umorzeniu. Skutek ten nie dotyczy jedynie tych odsetek od obu umorzonych wierzytelności należnych do chwili powstaniu stanu potrącalności.”21 Tożsame stanowisko jest prezentowane w literaturze.22 Tym samym oświadczenie o potrąceniu było nieskuteczne w zakresie potrącenia kwoty 121.213,53 zł tytułem skapitalizowanych odsetek ustawowych za opóźnienie za okres od dnia 3.08.2019 r. do dnia 11.10.2023 r.

Koszty procesu.

Strona powodowa wygrała sprawę w 12,51 %, tj. w zakresie, w którym powództwo zostało uwzględnione co do kwoty 121.213,53 zł. Natomiast strona pozwana wygrała sprawę w 87,49%, tj. w zakresie, w którym żądanie zapłaty zostało częściowo oddalone i częściowo cofnięte przez stronę powodową, w rezultacie czego postępowanie zostało umorzone. Powyższe uzasadniało stosunkowe rozliczenie kosztów procesu (art.100 k.p.c.). Szczegółowe wyliczenie kosztów procesu zostało pozostawione Referendarzowi Sądowemu (art. 108 § 1 k.p.c.).

Zdaniem Sądu brak jest podstaw do odstąpienia od obciążenia strony pozwanej kosztami procesu. Jest faktem, że konieczność rozliczenia świadczeń spełnionych w wykonaniu nieważnej umowy kredytu wynika z zawarcia w umowie kredytu niedozwolonych postanowień umownych przez bank, jednak niniejszy proces w części obejmującej zwrot równowartości kapitału kredytu został wywołany przez postawę strony pozwanej, która podniosła bezzasadny zarzut przedawnienia roszczenia powoda.

1 Por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 28.04.2022 r., III CZP 40/22.

2 Por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 9.02.2012 r., V ACa 96/12.

3 Por.:

- uchwała składu 7 sędziów Sądu Najwyższego z dnia 20.11.2015 r., III CZP 17/15,

- wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7.07.2021 r. I CSKP 222/21,

- wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20.05.2022 r., II CSKP 796/22.

4 Por.:

- wyrok Trybunału Sprawiedliwości z dnia 26.04.2012 r., C-472/10, I., pkt 44,

- wyrok Trybunału Sprawiedliwości z dnia 21.12.2016 r., C-119/15, Biuro (...), pkt 47,

- wyrok Trybunału Sprawiedliwości z dnia 21.09.2023 r., C-139/22, (...), pkt 40-46.

5 Por.:

- wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22.01.2016 r., I CSK 1049/14,

- wyrok Sądu Najwyższego z dnia 1.03.2017 r., IV CSK 285/16,

- wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24.10.2018 r., II CSK 632/17,

- wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13.12.2018 r., V CSK 559/17,

- wyrok Sądu Najwyższego z dnia 27.02.2019 r., II CSK 19/18,

- wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4.04.2019 r., III CSK 159/17,

- wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9.05.2019 r., I CSK 242/18,

- wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29.10.2019 r., IV CSK 309/18,

- wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11.12.2019 r., V CSK 382/18,

- wyrok Sądu Najwyższego z dnia 30.09.2020 r., I CSK 556/18.

6 Por. wyrok Sądu Okręgowego w Warszawie - Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów z dnia 14.12.2010 r. XVII AmC 426/09.

7 Por. wyrok Trybunału Sprawiedliwości z dnia 21.09.2023 r., C-139/22, (...), pkt 52-57.

8 Por. uchwała składu 7 sędziów Sądu Najwyższego z dnia 20.06.2018 r., III CZP 29/17.

9 Por.:

- wyrok Trybunału Sprawiedliwości z dnia 3.10.2019 r., C-290/18, D., pkt 62,

- wyrok Trybunału Sprawiedliwości z dnia 29.04.2021 r., C-19/20, Bank (...), pkt 67-70.

10 Por. wyrok Trybunału Sprawiedliwości z dnia 8.09.2022 r., C-80/21 – C-82/21, (...), pkt 78.

11 Por. wyrok Trybunału Sprawiedliwości z dnia 8.09.2022 r., C-80/21 - C-82/21, (...), pkt 76.

12 Por. uchwała pełnego składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 25.04.2024 r., III CZP 25/22.

13 Por.:

- wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4.04.2019 r., III CSK 159/17,

- wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9.05.2019 r., I CSK 242/18,

- wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11.12.2019 r., V CSK 382/18.

14 Por. uchwała pełnego składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 25.04.2024 r., III CZP 25/22.

15 Por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11.12.2019 r., V CSK 382/18.

16 Por.:

- uchwała Sądu Najwyższego z dnia 16.02.2021 r., III CZP 11/20,

- uchwała składu 7 sędziów Sądu Najwyższego z mocą zasady prawnej z dnia 7.05.2021 r., III CZP 6/21,

- postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 6.07.2021 r., III CZP 41/20,

- uchwała pełnego składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 25.04.2024 r., III CZP 25/22.

17 Por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 8.09.1999 r., I CKN 159/99.

18 Por. uchwała pełnego składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 25.04.2024 r., III CZP 25/22.

19 Por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 13.05.2022 r., III CZP 46/22,

20 Por.:

- wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 10.09.2014 r., I ACa 1720/13,

- postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 11.05.2022 r., I CSK 542/22,

- K. Osajda (red. serii), W. Borysiak (red. tomu), Kodeks cywilny. Komentarz. Wyd. 32, Warszawa 2024, komentarz do art. 117 k.c., pkt 39.

21 Por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 3.04.2014 r., V CSK 242/13.

22 Por.:

- M. Gutowski (red.), Kodeks cywilny. Tom II. Komentarz. Art. 353–626. Wyd. 3, Warszawa 2022, komentarz do art. 499 k.c., nb 6,

- K. Osajda (red. serii), W. Borysiak (red. tomu), Kodeks cywilny. Komentarz. Wyd. 32, Warszawa 2024, komentarz do art. 499 k.c., pkt 13.