Portal Orzeczeń Sądu Okręgowego w Warszawie

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 22 lipca 2024 roku

Sąd Okręgowy w Warszawie XXVIII Wydział Cywilny w składzie:

Przewodniczący: sędzia del. Michał Maj

Protokolant: sekretarz sądowy Julia Kraszewska

po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 4 lipca 2024 roku w Warszawie

sprawy z powództwa (...) S.A. z siedzibą w W.

przeciwko M. S.

o zapłatę, ewentualnie o zmianę wysokości świadczenia i zapłatę

1. umarza postępowanie w części obejmującej powództwo o:

a. zapłatę kwoty 103.590,81 zł (sto trzy tysiące pięćset dziewięćdziesiąt złotych 81/100) z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od tej kwoty tytułem wynagrodzenia za korzystanie z kapitału (żądanie objęte punktem I.2 pozwu),

b. zmianę wysokości świadczenia (żądanie objęte punktem II.1 pozwu),

c. zapłatę kwoty 417.809,25 zł (czterysta siedemnaście tysięcy osiemset dziewięć złotych 25/100) z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od tej kwoty tytułem waloryzacji sądowej (żądanie objęte punktem II.2 pozwu),

2. oddala powództwo w pozostałej części,

3. zasądza tytułem zwrotu kosztów procesu od powoda na rzecz pozwanej kwotę 10.800 zł (dziesięć tysięcy osiemset złotych) z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od dnia uprawomocnienia się niniejszego orzeczenia do dnia zapłaty.

Sygn. akt XXVIII C 25370/22

UZASADNIENIE

Powód (dalej także jako: bank) w ostatecznie sformułowanym żądaniu (k. 98v) wniósł o zasądzenie od pozwanej (dalej także jako: kredytobiorcy, konsumenta) kwoty 506.358,45 zł tytułem zwrotu równowartości kapitału kredytu z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od dnia następującego po dniu doręczenia odpisu pozwu do dnia zapłaty.

Pierwotnie powód dochodził w niniejszej sprawie także roszczeń z tytułu wynagrodzenia za korzystanie z kapitału i waloryzacji sądowej, jednak pozew w tej części został cofnięty przed terminem rozprawy i ze zrzeczeniem się roszczenia (k. 98).

Pozwana wniosła o oddalenie powództwa i obciążenie powoda kosztami procesu.

Sąd ustalił następujący stan faktyczny:

W dniu 30.07.2012 r. została zawarta umowa kredytu nr (...), na podstawie której powód (wówczas pod nazwą (...) Bank S.A.) udzielił stronie pozwanej kredytu w kwocie 506.358,42 zł na okres 360 miesięcy w celu sfinansowania zakupu lokalu mieszkalnego nr (...) położonego w W. przy ul. (...). Kredyt był oprocentowany według zmiennej stopy procentowej, stanowiącej sumę stawki LIBOR USD 3M i stałej marży banku. Ponadto umowa zawierała postanowienia o następującej treści.

Waluta waloryzacji kredytu: USD (§ 1 ust. 3). Spłata kredytu może następować wg dyspozycji kredytobiorcy w złotych polskich z rachunku (...) prowadzonego w PLN lub w walucie waloryzacji, tj. USD z rachunku walutowego prowadzonego w USD (§ 7 ust. 1). Kwota wypłaconego (uruchomionego) kredytu/transzy kredytu wyrażona w walucie waloryzacji jest określona na odstawie kursu kupna tej waluty określonego w tabeli kursowej (...) Banku SA z dnia i godziny uruchomienia kredytu/transzy kredytu (§ 8 ust. 1). Raty odsetkowe oraz kapitałowo-odsetkowe mogą być spłacane wg uznania kredytobiorcy w złotych po uprzednim ich przeliczeniu wg kursu sprzedaży z tabeli kursowej (...) Banku SA obowiązującego na dzień spłaty o godzinie 14:50 lub bezpośrednio w walucie waloryzacji kredytu tj. w CHF bez przeliczenia kwoty raty kapitałowo-odsetkowej na złote (§ 10 ust. 5).

Kredytobiorca oświadcza, że przed zawarciem niniejszej umowy, otrzymał od banku wszystkie informacje istotne dla oceny ryzyka i kosztów związanych z jej zawarciem, został poinformowany o ponoszeniu ryzyka zmiany stopy procentowej, wahań kursów waluty waloryzacji kredytu wobec złotego i zmiany spreadu walutowego polegającego na tym, że w wyniku niekorzystnej zmiany stopy procentowej lub spreadu walutowego może ulec zwiększeniu comiesięczna rata spłaty kredytu oraz wartość całego zaciągniętego zobowiązania. Kredytobiorca oświadcza, że jest świadomy ponoszenia tego rodzaju ryzyka, związanego z wybranym przez niego kredytem. Bank poinformował kredytobiorcę również o kosztach obsługi kredytu w wypadku niekorzystnej zmiany stopy procentowej i spreadu walutowego, tj. o możliwości wzrostu raty kapitałowo-odsetkowej. Informacje te zostały mu przedstawione w postaci symulacji rat kredytu, przed zawarciem niniejszej umowy (§ 27 ust. 1). Kredytobiorca oświadcza, że wnioskując o kredyt waloryzowany kursem waluty obcej bank przedstawił mu w pierwszej kolejności ofertę kredytu w złotym polskim. Po zapoznaniu się z tą ofertą zdecydował się, iż dokonuje wyboru oferty kredytu denominowanej w walucie obcej mając pełną świadomość ryzyka związanego z tym produktem, w tym tego, że niekorzystna zmiana kursu waluty lub spreadu walutowego spowoduje wzrost comiesięcznych rat spłaty kredytu oraz wzrost całego zadłużenia (§ 27 ust. 2).

Dowód: umowa – k. 23-29.

W dacie zawarcia powyższej umowy obowiązywał „Regulamin udzielania kredytów i pożyczek hipotecznych dla osób fizycznych w ramach (...)” (grudzień 2011 r.) o następującej treści.

Rachunek walutowy – rachunek oszczędnościowo-rozliczeniowy w walucie obcej, prowadzony przez bank zgodnie z regulaminem rachunków bankowych służący do spłaty kredytu w przypadku gdy spłata odbywa się bezpośrednio w walucie waloryzacji kredytu (rozdział I ust. 5 pkt 32)

Spread walutowy – różnica pomiędzy kursem sprzedaży a kursem zakupu waluty obcej ogłaszanym przez (...) Bank SA w tabeli kursowej (...) Banku SA na stronie internetowej banku (rozdział I ust. 5 pkt 34).

Bank udziela kredytów w złotych polskich oraz kredytów złotowych waloryzowanych kursem walut wymienialnych (zwanych dalej kredytami waloryzowanymi) (§ 1).

Kredyty waloryzowane mogą być waloryzowane kursem następujących walut: USD/EUR/CHF/GBP według tabeli kursowej banku (§ 3 ust. 1).

Kredyt waloryzowany udzielany jest w złotych, przy jednoczesnym przeliczeniu na wybraną przez kredytobiorcę walutę. Przeliczenia kredytu na walutę waloryzacji bank dokonuje wg kursu kupna danej waluty z tabeli kursowej banku obowiązującej w dniu i godzinie uruchomienia kredytu. (§ 3 ust. 2).

Kursy kupna/sprzedaży walut publikowane w tabeli kursowej banku stosowane do uruchomienia/spłaty/przewalutowania kredytów i pożyczek waloryzowanych podawane są do wiadomości za pośrednictwem: 1) strony internetowej banku, 2) biura obsługi klientów, 3) sieci placówek banku (§ 3 ust. 3).

Wysokość kursów kupna/sprzedaży walut obowiązujących w danym dniu roboczym może ulegać zmianie. Decyzja o zmianie wysokości kursów jak również o częstotliwości zmiany podejmowana jest samodzielnie przez bank z uwzględnieniem czynników wymienionych w ust. 6 (§ 3 ust. 4).

Wysokość spreadu walutowego występującego dla poszczególnych walut wymienialnych publikowana jest za pośrednictwem strony internetowej banku (§ 3 ust. 5).

Kursy kupna/sprzedaży walut, jak również wysokość spreadu walutowego wyznaczane są z uwzględnieniem poniższych czynników: 1) bieżących notowań kursów wymiany walut na rynku międzybankowym, 2) podaży i popytu na waluty na rynku krajowym, 3) różnicy stóp procentowych oraz stóp inflacji na rynku krajowym, 4) płynności rynku walutowego, 5) stanu bilansu płatniczego i handlowego (§ 3 ust. 6).

O zmianie zasad wyznaczania kursów kupna / sprzedaży walut oraz spreadu walutowego bank powiadomi kredytobiorcę na piśmie albo za pomocą elektronicznych nośników informacji, a w szczególności za pośrednictwem strony internetowej banku (§ 3 ust. 7).

W przypadku kredytów waloryzowanych kursem walut wymienialnych wypłata kredytu następuje wg wyboru kredytobiorcy w złotych albo w walucie waloryzacji (wypłata w walucie) (§ 36 ust. 1).

Wypłata kredytu w walucie oznacza, że: 1) kredyt udzielany jest w złotych, przy jednoczesnym przeliczeniu na wybraną przez kredytobiorcę walutę waloryzacji zgodnie z zasadami zawartymi w § 3 ust. niniejszego regulaminu oraz umowie kredytu, 2) środki przeznaczone na realizację celów kredytu określonych w § 4 niniejszego regulaminu zostają przekazane przelewem walutowym/zagranicznym na wskazany przed kredytobiorcę rachunek bankowy należący do zbywcy/inwestora/banku, 3) środki przeznaczone na pokrycie opłat związanych z wykonywaniem umowy kredytu z wyjątkiem spłaty rat kapitałowo-odsetkowych, w tym opłat i prowizji pobieranych przez bank, opłacanie składek z tytułu umów ubezpieczeń, oferowanych przez bank wypłacane są w złotych (§ 36 ust. 2).

Wysokość każdej raty odsetkowej lub kapitałowo-odsetkowej kredytu waloryzowanego kursem przyjętej waluty określona jest w tej walucie, natomiast jej spłata dokonywana jest w złotych po uprzednim jej przeliczeniu wg kursu sprzedaży danej waluty, określonym w tabeli kursowej banku na dzień spłaty, z zastrzeżeniem postanowień § 41 i 42 (§ 39 ust. 1).

Wysokość rat odsetkowych i kapitałowo-odsetkowych kredytu waloryzowanego wyrażona w złotych, ulega modyfikacji w zależności od kursu sprzedaży waluty, według tabeli kursowej banku na dzień spłaty, z zastrzeżeniem postanowień § 41 i 42 (§ 39 ust. 2).

Kredyty waloryzowane mogą być spłacane w złotych lub bezpośrednio w walucie waloryzacji (§ 42 ust. 1).

Spłata kredytu w walucie waloryzacji jest możliwa z rachunku walutowego prowadzonego przez bank w walucie waloryzacji kredytu (§ 42 ust. 4).

Rachunek, z którego następuje spłata kredytu w walucie waloryzacji prowadzony jest przez bank bezpłatnie w całym okresie obowiązywania umowy (§ 42 ust. 7).

Spłata rat kapitałowo-odsetkowych oraz rat odsetkowych w walucie waloryzacji dla kredytów waloryzowanych kursem USD i EUR może następować poprzez wpłatę gotówki w kasach banku lub poprzez przelew na rachunek walutowy służący do spłaty kredytu (§ 43 ust. 1).

Spłata rat kapitałowo-odsetkowych oraz rat odsetkowych w walucie waloryzacji dla kredytów waloryzowanych kursem CHF i GBP może następować wyłącznie poprzez przelew na rachunek walutowy służący do spłaty kredytu (§ 43 ust. 2 zdanie pierwsze).

Wcześniejsza spłata całości kredytu lub raty kapitałowo-odsetkowej kredytu waloryzowanego, a także spłata przekraczająca wysokość raty przeliczana jest po kursie sprzedaży danej waluty, ogłaszanym na dzień i godzinę spłaty (nie dot. kredytów spłacanych w walucie) (§ 44 ust. 3).

Przewalutowanie kredytu waloryzowanego na złotowy odbywa się po kursie sprzedaży dotychczasowej waluty kredytu wg tabeli kursowej banku (§ 54 ust. 1).

Przewalutowania odbywają się po kursach z dnia i godziny przewalutowania kredytu (§ 54 ust. 4).

Dowód: regulamin – k. 30-42.

Bank uruchomił kredyt kwotą łącznie 506.358,45 zł w okresie od dnia 31.07.2012 r. do dnia 7.08.2013 r. W okresie od dnia 31.07.2012 r. do dnia 27.06.2019 r. (data całkowitej spłaty kredytu) bank pobrał od strony pozwanej łącznie kwotę 837.511,11 zł tytułem spłaty rat kredytu.

Dowód: zaświadczenie – k. 43-45, 80-82, 160-166.

Pismem z dnia 25.04.2018 r. pozwana wezwała bank do zwrotu kwot 6.959,40 zł tytułem zwrotu prowizji i 2.999,02 zł tytułem zwrotu składek ubezpieczenia pomostowego w związku z nieważnością umowy kredytu zawartej przez strony. Wezwanie to zostało doręczone pozwanemu w dniu 27.04.2018 r.

Dowód: wezwanie wraz z potwierdzeniem nadania i odbioru – k. 104-109

Pozwem z dnia 26.09.2018 r. kredytobiorczyni wniosła o zasądzenie na jej rzecz od banku kwoty 217.559,42 zł z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od dnia wytoczenia powództwa do dnia zapłaty. W uzasadnieniu pozwu wskazano że zawarte w umowie kredytu klauzule przeliczeniowe stanowią niedozwolone postanowienia umowne (art. 385 ¹ § k.c.), a w konsekwencji umowa jest nieważna w całości. Pozew ten został złożony do Sądu Okręgowego w Warszawie, w którym został zarejestrowany pod sygnaturą akt II C 922/18.

Dowód: pozew – k. 111-125.

W dniu 4.09.2020 r. pozwana nadała na adres powoda przesyłką rejestrowaną oświadczenie o potrąceniu strony pozwanej, w którym wskazała, że potrąca z wierzytelnością powoda w kwocie 506.358,45 zł własną wierzytelność w kwocie 837.511,11 zł tytułem zwrotu świadczenia nienależnego spełnionego w wykonaniu nieważnej umowy kredytu. Oświadczenie to zostało doręczone powodowi w dniu 8.09.2020 r.

Dowód: oświadczenie wraz z potwierdzeniem nadania i odbioru - k. 77-79, 173-175.

Pismem procesowym z dnia 4.06.2021 r. kredytobiorczyni rozszerzyła powództwo o żądanie ewentualne zapłaty kwoty 837.511,11 zł tytułem zwrotu równowartości świadczeń spełnionych w wykonaniu nieważnej umowy kredytu. Pismo to zostało doręczone bankowi w dniu 2.10.2023 r.

Okoliczność bezsporna (k. 98v).

Pismami z dnia 6.09.2022 r. powód wezwał pozwaną do zapłaty w terminie miesiąca kwoty 506.358,45 zł tytułem równowartości wypłaconego kapitału kredytu. Przesyłki zostały zwrócone po dwukrotnej awizacji.

Dowód: wezwanie wraz z potwierdzeniem nadania i zwrotu - k. 46-57.

Celem kredytu było uzyskania środków na zakup lokalu mieszkalnego przeznaczonego na zaspokojenie potrzeb mieszkaniowych strony pozwanej. Nieruchomość ta nie była wykorzystywana do prowadzenia działalności gospodarczej. Nieruchomość jest wynajmowana przed stronę pozwaną od 2019. r. Postanowienia umowy kredytu dotyczące powiązania z kursem waluty obcej i sposobu przeliczeń kursowych nie zostały indywidualnie uzgodnione przez strony. Przed zawarciem umowy przedstawiciel banku nie udzielił informacji, jak sposób bank ustala wysokość kursów walut obcych i spreadu, jak ryzyko kursowe związane z kredytem przekłada się na wysokość rat i zadłużenia kredytobiorców, nie przedstawił historycznego wykresu kursu CHF/PLN, nie przedstawił symulacji obrazującej wpływ zmian kursu CHF/PLN na wysokość rat kredytu i zadłużenie wyliczane w PLN. W czasie zawierania umowy strona pozwana nie posiadała dochodów ani oszczędności w CHF. Strona pozwana zna, rozumie i akceptuje skutki stwierdzenia nieważności umowy oraz nie zgadza się na utrzymanie w mocy zawartych w umowie niedozwolonych postanowień umownych.

Dowód: przesłuchanie stron – k. 183-184.

Podstawę ustaleń faktycznych stanowiły wymienione dokumenty, których treść ani autentyczność nie była kwestionowana przez strony, oraz zeznania strony, które były spójne, logiczne, konsekwentne i pobawione sprzeczności oraz znajdowały potwierdzenie w pozostałych dowodach. Powyższe dowody były wystarczające dla oceny stanowisk i żądań stron, a pozostałe dowody nie miały istotnego znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy.

Powód wniósł o zawieszenie niniejszego postępowania do czasu prawomocnego zakończenia postępowania toczącego się przed tut. Sądem w sprawie o sygn. akt II C 922/18, jednak Sąd nie przychylił się do tego wniosku. Wbrew bowiem stanowisku powoda, postępowanie toczące się w powyższej sprawie nie determinuje wyniku niniejszego postępowania w rozumieniu art. 177 § 1 pkt 1 k.p.c., ponieważ dotyczy ono powództwa kredytobiorców o zapłatę, a nie o ustalenie nieważności umowy kredytu (nieistnienie stosunku prawnego wynikającego z tej umowy). Tym samym ocena co do tego, czy umowa kredytu jest ważna jest w tym postępowaniu dokonywana w sposób przesłankowy i znajdzie wyraz w uzasadnieniu wyroku, a nie jego sentencji – a zatem identycznie jak w niniejszym postępowaniu. Natomiast okoliczność, że postępowanie z powództwa kredytobiorców zostało wszczęte wcześniej od postępowania z powództwa banku nie ma w tym zakresie żadnego znaczenia. Należy przy tym dodać, że postępowanie zainicjowane przez kredytobiorczynię trwa od 6 lat i nadal toczy się przed Sądem pierwszej instancji, co oznacza, że zawieszenie niniejszego postępowania do czasu prawomocnego zakończenia postępowania zainicjowanego przez kredytobiorczynię naruszałoby prawo stron do rozpoznania niniejszej sprawy przez sąd w rozsądnym terminie.

Jedynie na marginesie należy zauważyć, że w gruncie rzeczy ocena, czy umowa kredytu jest nieważna, nie mogła zaważyć na rozstrzygnięciu niniejszej sprawy. W niniejszej sprawie Sąd uznał, że umowa kredytu jest nieważna, jednak roszczenie pieniężne powoda wobec pozwanej wygasło na skutek potrącenia, a zatem powództwo zostało oddalone. Gdyby jednak uznać, że umowa kredytu jest ważna, to również powodowi nie przysługiwałoby żądne roszczenie o zapłatę wobec pozwanej. Co więcej, gdyby hipotetycznie uznać, ze dochodzenie przez bank zwrotu równowartości kapitału kredytu nie jest dopuszczalne przed prawomocnym zakończeniem procesu, w którym konsument domaga się stwierdzenia nieważności umowy (aczkolwiek Sąd w tutejszym składzie nie podziela tego stanowiska z przyczyn wskazanych w dalszej części uzasadnienia), to oznaczałoby, że powództwo banku jest przedwczesne i tym samym powinno zostać oddalone. Tym samym w każdym wypadku powództwo należało oddalić.

Sąd zważył, co następuje:

Strona powodowa częściowo cofnęła pozew przed rozpoczęciem rozprawy i ze zrzeczeniem się roszczenia, a zatem wymóg z art. 203 § 1 k.p.c. został spełniony. Ponadto okoliczności sprawy nie wskazują, aby cofnięcie pozwu było sprzeczne z prawem lub zasadami współżycia społecznego albo zmierzało do obejścia prawa (art. 203 § 4 k.p.c.). Wobec tego postępowanie zostało w powyższym zakresie umorzone na podstawie art. 355 k.p.c.

W pozostałej części powództwo jest bezzasadne.

Brak bezwzględnej nieważności umowy.

Brak jest podstaw do uznania umowy kredytu za bezwzględnie nieważną. Zawieranie umów kredytu powiązanych z walutą obcą (indeksowanych i denominowanych) jest i było dopuszczalne w świetle art. 353 ¹ k.c. i art. 69 ustawy Prawo bankowe w brzmieniu obowiązującym w dacie zawarcia umowy. W dacie zawarcia umowy nie obowiązywała już zasada nominalizmu wobec zmiany brzmienia art. 358 § 1 k.c. z dniem 24.01.2009 r. Ponadto w dacie zawarcia umowy obowiązywały już art. 69 ust. 2 pkt 4a i art. 69 ust. 3 Prawa bankowego, które weszły w życie w dniu 26.08.2011 r. i wprost odnosiły do umów o kredyt denominowany lub indeksowany do waluty innej niż waluta polska. Natomiast z przyczyn wyjaśnionych w dalszej części uzasadnienia postanowienia umowne obciążające kredytobiorcę nieograniczonym ryzykiem kursowym i dające bankowi swobodę w kształtowaniu kursu waluty obcej stanowią niedozwolone postanowienia umowne (art. 385 ¹ § 1 k.c.), co wyłącza możliwość uznania ich za sprzeczne z zasadami współżycia społecznego (art. 58 § 2 k.c.) lub sprzeczne z naturą stosunku prawnego (art. 353 ¹ k.c.).1

Status konsumenta.

Dowody przeprowadzone w sprawie nie budzą wątpliwości co do tego, że umowa kredytu wiąże się z działalnością gospodarczą banku, a zarazem brak jest takiego związku w przypadku kredytobiorcy, a zatem jest on konsumentem (art. 22 ¹ k.c.).

Powyższej oceny tej nie zmienia fakt wynajęcia nieruchomości nabytej za środki pochodzące z kredytu. Brak jest bowiem dowodu na okoliczność, aby kredytobiorca wynajmował także inne nieruchomości lub prowadził działalność gospodarczą z zakresu wynajmu nieruchomości. Natomiast wynajem jednej nieruchomości nie stanowi samo w sobie działalności gospodarczej, gdyż wprawdzie ma na celu osiągnięcie zysku, ale nie wiąże się ze zorganizowaniem działalności w sposób charakterystyczny dla obrotu gospodarczego. Ponadto nieruchomość została wynajęta już po zawarciu umowy kredytu, a chwilą decydującą o uznaniu określonej osoby fizycznej jako konsumenta, jest chwila dokonywania czynności prawnej2, zaś brak jest dowodu na okoliczność, aby już w dacie zawarcia umowy kredytu kredytobiorca planował w przyszłości wynająć nieruchomość.

Indywidualne uzgodnienia.

Ciężar dowodu, że postanowienia umowy wprowadzające powiązanie kredytu z kursem CHF i określające sposób przeliczeń kursowych zostały indywidualnie uzgodnione, spoczywał na banku (art. 385 ¹ § 4 k.c.), który temu ciężarowi nie sprostał - nie można bowiem uznać „wyboru waluty” kredytu przez konsumenta za negocjacje, skoro sprowadza się to jedynie do zatwierdzenia jednej z kilku możliwości oferowanych przez bank, zaś sam sposób przeliczania kursów walut był ustalany jednostronnie przez bank. Należy przy tym mieć na uwadze, że przedmiot sporu niniejszej sprawy dotyczył wyłącznie klauzul ryzyka kursowego i klauzul przeliczeniowych, a zatem ewentualne negocjacje innych postanowień umownych (dotyczących w szczególności wysokości marży oprocentowania, prowizji, opłat itd.) nie ma tym zakresie żadnego znaczenia. Natomiast postanowienia regulaminu z samej swojej istoty nie podlegały negocjacjom.

Klauzula ryzyka kursowego.

Klauzula ryzyka kursowego (§ 1 ust. 3 umowy) określa główne świadczenie umowy kredytu, lecz nie została sformułowana w sposób jednoznaczny (art. 385 ¹ § 1 k.c.), ponieważ analiza treści umowy i okoliczności jej zawarcia nie pozwala na stwierdzenie, że kredytobiorca został należycie poinformowany o konsekwencjach ryzyka kursowego związanego z umową. Informacja ta powinna jednoznacznie wskazywać na to, że ryzyko kursowe jest nieograniczone i obejmować realne przykłady obrazujące charakter tego ryzyka i jego potencjalne skutki, takie jak historyczny wykres kursu USD/PLN za odpowiednio długi okres i symulację obrazującą wpływ znacznego wzrostu tego kursu na wysokość rat kredytu i zadłużenia kredytobiorcy liczonych w PLN. Tymczasem informacje udzielone przez bank tych wymogów nie spełniały. Wobec tego należało uznać, że klauzula ryzyka kursowego kształtuje prawa i obowiązki konsumenta sprzecznie z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy (art. 385 ¹ § 1 k.c.), skoro pomimo nieuzyskania stosownych informacji konsument, który nie miał dochodów ani oszczędności w USD, został obciążony nielimitowanym ryzykiem zmiany kursu tej waluty, przed którym nie był w stanie zabezpieczyć się w żaden sposób.

Umowa kredytu indeksowanego do waluty obcej nie może istnieć bez postanowienia przewidującego jej indeksację i wskazującego walutę tej indeksacji. A zatem nie ma w ogóle możliwości, aby „luka” powstała po tej klauzuli mogła zostać uzupełniona przepisem prawa krajowego. W rezultacie umowa kredytu po wyłączeniu z niej klauzuli ryzyka kursowego nie może dalej obowiązywać (w rozumieniu art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG), a zatem jest nieważna (art. 58 § 1 k.c.).

Klauzule przeliczeniowe.

Klauzule przeliczeniowe (§ 7 ust. 1 i § 10 ust. 5 umowy w zakresie obejmującym sposób przeliczenia kursów walut obcych przez bank oraz § 3 ust. 2 zdanie drugie, § 36 ust. 2 pkt 1, § 39 ust. 1 i 2 oraz § 44 ust. 3 regulaminu) nie zostały sformułowane w sposób jednoznaczny ( art. 385 ¹ § 1 zd. 2 k.c.), tj. prostym i zrozumiałym językiem (art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13/EWG), ponieważ ich treść nie pozwala na stwierdzenie, w jaki sposób bank ustala kurs CHF dla celu wykonania umowy kredytu, a także kształtują one prawa i obowiązki konsumenta sprzecznie z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy (art. 385 ¹ § 1 k.c.). W oparciu o te postanowienia kredytobiorca został obciążony koniecznością pokrywania kosztów spreadu, pomimo że koszty te nie odpowiadały żadnej usłudze świadczonej przez bank na rzecz klienta, a w umowie brak jest jednoznacznej informacji o tym, że konsument ponosi takie koszty, jaka jest ich wysokość i z czego one wynikają. Ponadto klauzule przeliczeniowe dawały bankowi całkowitą swobodę w sposobie kształtowania wysokości kursu waluty obcej, ponieważ postanowienia umowy w żaden sposób nie precyzowały, w oparciu o jakie zasady kurs waluty obcej miał być ustalany przez bank, a zatem bank mógł ustalić ten kurs na dowolnym poziomie. W rezultacie bank w oparciu o klauzule przeliczeniowe uzyskał rzeczywistą możliwość dowolnego kształtowania wysokości świadczeń kredytobiorcy, co jest sprzeczne z dobrymi obyczajami i rażąco narusza interesy konsumenta. Stanowisko to jest utrwalone w orzecznictwie.3

Należy przy tym zauważyć, że w rzeczywistości swoboda kształtowania kursów walut obcych nie była limitowana postanowieniami zawartymi w § 3 ust. 6 regulaminu, ponieważ zawiera on odwołanie do współczynników ekonomicznych, których część nie posiada jednoznacznie mierzalnej wartości ( vide płynność rynku walutowego, stan bilansu płatniczego i handlowego), a ponadto brak jest wyjaśnienia, w jaki konkretnie sposób „uwzględnienie” przez bank tych parametrów miało się przekładać na określoną wysokość kursów walut. Tak ogólne pojęcie stwarza ryzyko dowolności i powstania przykładowo sytuacji, w której nieznaczne podniesienie wartości waluty na rynku międzybankowym będzie skutkować znacznym podniesieniem wysokości kursu tej samej waluty przez pozwany bank. W każdym jednak razie odniesienie do wskazanych parametrów ekonomicznych pozostaje w istocie bez znaczenia, skoro bank w § 2 ust. 5 regulaminu przyznał sobie prawo jednostronnej, bezwarunkowej i nieograniczonej zmiany zasad wyznaczania kursów walut oraz spreadu walutowego w dowolnym czasie, w każdych okolicznościach i nieograniczoną ilość razy. Między innymi z tych właśnie przyczyn treść powyższego postanowienia została wpisana do rejestru postanowień wzorców umowy uznanych za niedozwolone (pozycje nr 7772 i 7775).

Powyższej oceny nie zmienia fakt, że już od chwili zawarcia umowy kredytobiorca miał możliwość wypłaty i spłaty kredytu bezpośrednio w walucie obcej. Należy bowiem podzielić pogląd wyrażony przez Sąd Okręgowy w Warszawie - Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów, że "to, że istnieje wariant wyboru spłaty należności bezpośrednio w walucie obcej, pozostaje bez znaczenia dla rozstrzygnięcia w niniejszej sprawie, gdyż każdy wariant powinien być zgodny z przepisami konsumenckimi. Nie może być tak, że Bank - przykładowo - daje wybór, z których jeden spełnia wymogi prawa konsumenckiego, drugi zaś nie."4 Stanowisko to znajduje oparcie także w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej.5

Co więcej, powyższe tak czy inaczej pozostaje bez znaczenia dla oceny klauzuli przeliczeniowej dotyczącej zastosowania bankowego kursu kupna przy wypłacie do ustalenia salda zadłużenia w walucie obcej. Stanowisko to znajduje poparcie także w aktualnym orzecznictwie Sądu Najwyższego, który wskazał, że „W odniesieniu do kursu waluty obcej obowiązującego przy spłacie kredytu należy wskazać, że uznaniu odpowiedniej klauzuli za abuzywną nie sprzeciwia się to, iż konsument ostatecznie wybrał ten sposób spłaty, choć mógł wybrać także bezpośrednią spłatę w walucie obcej. Zasadniczo w każdy stosunek prawny, także ten który w zamyśle przedsiębiorcy ma być współkształtowany przez postanowienie niedozwolone, konsument wchodzi dobrowolnie. Znaczenie w kontekście oceny abuzywności miałoby jedynie, gdyby konsument wybierał spłatę w złotych po kursie sprzedaży banku, gdy kurs taki był już konsumentowi znany. W stanie faktycznym sprawy określony sposób spłaty został wybrany na etapie zawierania umowy. Co więcej również, nawet gdyby nie uznać tego postanowienia za niedozwolone, nie wpływałoby to na ostateczne rozstrzygnięcie sprawy, gdyż wobec abuzywności sposobu ustalania kursu przy wypłacie kredytu, wniosek co do istnienia stosunku prawnego wynikającego z umowy kredytowej nie mógłby być inny.”6 Należy przy tym mieć na uwadze, że wprawdzie umowa przewidywała możliwość wypłaty kwoty kredytu bezpośrednio w walucie obcej, zarazem jednak nie precyzowała, jaka będzie wysokość tej kwoty ani w jaki sposób ta wysokość będzie ustalana. W konsekwencji także wysokość kwoty podlegającej wypłacie w walucie obcej pozostawiona została do swobodnej decyzji banku, a wobec tego także postanowienia umowy przewidujące wypłatę kredytu w walucie obcej (§ 36 ust. 1 pkt 1 regulaminu) należy z tego powodu uznać za niedozwolone postanowienia umowne.

Sąd dokonał oceny, czy postanowienia umowne są niedozwolone (art. 385 ¹ § 1 k.c.), według stanu z chwili zawarcia umowy.7 Tym samym dla powyższej oceny nie miały żadnego znaczenia okoliczności takie jak sposób wykonywania umowy, wieloletnie realizowanie obowiązków umownych przez kredytobiorcę bez żadnych zastrzeżeń, faktyczny sposób ustalania wysokości kursów waluty obcej przez bank i ich relacja do innych kursów występujących na rynku, późniejsze zmiany regulaminu banku, późniejsze zmiany stanu prawnego, czy kwestia ewentualnego zawarcia przez strony aneksu do umowy. Dla oceny abuzywności klauzul przeliczeniowych nie miało także znaczenia, że wybór kredytu powiązanego z kursem waluty obcej pozwalał kredytobiorcy na skorzystanie z niższego oprocentowania (LIBOR USD).

Zgodnie z art. 385 ¹ § 1 k.c., niedozwolone postanowienia umowne nie wiążą konsumenta, zatem brak jest podstaw do modyfikacji tych postanowień lub uznania, że nie wiążą one konsumenta jedynie w pewnym zakresie ani uzupełnienia powstałej po tych postanowieniach „luki” jakąkolwiek treścią, w tym w szczególności przepisami prawa krajowego. Odmienne zapatrywanie byłoby sprzeczne z brzmieniem oraz celem przepisów art. 385 ¹ § 1 k.c. i art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG.8 Przede wszystkim zaś uzupełnienie umowy przepisem prawa krajowego nie może mieć miejsca w sytuacji, w której usunięcie z umowy nieuczciwego warunku prowadzi do jej nieważności, która jest akceptowana przez konsumenta,9 zaś w niniejszej sprawie kredytobiorca nie zgodził się na obowiązywanie umowy z nieuczciwymi warunkami ani na uzupełnienie jej treści przepisem prawa krajowego, natomiast wyraził zgodę na stwierdzenie nieważności umowy, będąc świadomym wynikających z tego konsekwencji. Co więcej, przepisem krajowym służącym uzupełnieniu treści umowy nie mógłby być art. 358 § 2 k.c. w brzmieniu obowiązującym od dnia 24.01.2009 r., ponieważ jest on przepisem prawa krajowego o charakterze ogólnym, który nie ma zastosowania konkretnie do umów zawieranych pomiędzy przedsiębiorcą a konsumentem10, a ponadto ma on zastosowanie tylko „jeżeli przedmiotem zobowiązania jest suma pieniężna wyrażona w walucie obcej” (art. 358 § 1 k.c.), a zatem nie dotyczy on zobowiązań wynikających z umowy kredytu indeksowanego do waluty obcej, w której świadczenia zostały oznaczone w walucie polskiej, natomiast w walucie obcej jest wyrażane tylko saldo zadłużenia. Podsumowując, w obowiązującym stanie prawnym nie można przyjąć, że miejsce zawartego w umowie kredytu indeksowanego lub denominowanego niedozwolonego postanowienia umownego odnoszącego się do sposobu określania kursu waluty obcej zajmuje inny sposób określenia kursu waluty obcej wynikający z przepisów prawa lub zwyczajów.11

Klauzule przeliczeniowe określają świadczenia główne w rozumieniu art. 385 ¹ § 1 k.c. 12, ponieważ nie tylko samo powiązanie kredytu z walutą obcą, ale również sposób dokonywania przeliczeń kursowych koniecznych do realizacji takiej umowy określają istotę umowy kredytu indeksowanego do waluty obcej. Skoro zaś postanowienia te określają sposób wykonywania umowy i wobec tego bez nich nie jest możliwe stwierdzenie, jak umowa ma być wykonywana, co oznacza, że umowa po wyłączeniu z niej klauzul przeliczeniowych nie może dalej obowiązywać (w rozumieniu art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG), a zatem nie wiąże także w pozostałym zakresie13, czyli jest w całości nieważna14 (art. 58 § 1 k.c.).

Zarzut przedwczesności powództwa i braku wymagalności roszczenia.

Sąd nie podziela stanowiska strony pozwanej, że dochodzone przez powoda roszczenie jest przedwczesne i niewymagalne. Jak już wskazano, roszczenie o zwrot świadczenia nienależnego stanowi roszczenie bezterminowe15, a zatem staje się wymagalne po wezwaniu do zapłaty (art. 455 k.c.). Faktem jest, że bank nie wezwał pozwanej do zapłaty żądania dochodzonego z tytułu nieważności umowy, niemniej jednak roszczenie to stało się wymagalne po doręczeniu stronie pozwanej pozwu. Tym samym w dacie zamknięcia rozprawy roszczenie powoda było już wymagalne, natomiast zasądzeniu roszczenia nie stoi na przeszkodzie okoliczność, że stało się ono wymagalne w toku sprawy (art. 316 § 1 k.p.c.). Jednocześnie należy zauważyć, że stanowisko, według którego świadczenie wynikające z nieważności umowy miałoby powstawać dopiero po prawomocnym stwierdzeniu nieważności tej umowy nie ma oparcia w obowiązujących przepisach, ponieważ nieważność umowy działa ex tunc, a zatem wyrok stwierdzający nieważność umowy ma charakter deklaratoryjny, a nie konstytutywny.

Przedawnienie.

Jak wcześniej wskazano, umowa kredytu nie jest bezwzględnie nieważna z uwagi na jej sprzeczność z ustawą (art. 58 § 1 k.c.) ani z zasadami współżycia społecznego (art. 58 § 2 k.c.), a wobec tego bieg terminu przedawnienia roszczenia powoda nie rozpoczynał się już w dniu spełnienia przez niego świadczenia wobec pozwanych (wypłaty kredytu), lecz, zgodnie z art. 120 § 1 zdaniem drugim k.c., od dnia następującego po dniu, w którym kredytobiorca zakwestionował względem banku związanie postanowieniami umowy ^.16 Nie sposób bowiem uznać, aby bank mógł podjąć czynności zmierzające do dochodzenia swojego roszczenia wobec kredytobiorcy we wcześniejszym terminie, skoro uprzednio nie wiedział, że postanowienia umowy kredytu są kwestionowane przez kredytobiorcę, który wywodzi swoje roszczenie restytucyjne z nieważności umowy. Z przeprowadzonych w sprawie dowodów wynika, że najwcześniejszą chwilą, z którą powód uzyskał powyższą wiedzę było doręczenie mu wezwania do zapłaty w dniu 27.04.2018 r. W konsekwencji, bieg terminu przedawnieniu rozpoczął się z dniem następującym po tej dacie. Termin przedawnienia roszczenia powoda, jako związanego z prowadzoną przez niego działalnością gospodarczą, wynosił 3 lata (art. 118 k.c.). Roszczenie powoda nie było przedawnione w dniu 9.07.2018 r., czyli w dniu wejścia w życie ustawy z dnia 13 kwietnia 2018 r. o zmianie ustawy - kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw, a zatem zgodnie z art. 5 ust. 1 tej ustawy, do roszczenia powoda miał zastosowanie termin przedawnienia wynikający z art. 118 k.c. w brzmieniu obowiązującym od dnia 9.07.2018 r., czyli termin ten kończył się z upływem ostatniego dnia roku kalendarzowego.17 Bieg terminu przedawnienia roszczenia powoda upłynął zatem z dniem 31.12.2021 r. W rezultacie, roszczenie powoda przedawniło się.

Niemniej jednak należało mieć na uwadze, że pozwana w niniejszej sprawie podniosła zarzut potrącenia. W konsekwencji strona pozwana w sposób konkludentny zrzekła się zarzutu przedawnienia roszczenia powoda o zwrot równowartości kapitału kredytu (art. 117 § 2 k.c.). Należy bowiem podzielić prezentowane w orzecznictwie i literaturze stanowisko, że „Strona składająca oświadczenie o potrąceniu własnej należności, niezależnie zresztą od jej istnienia i zaskarżalności, własnym działaniem zmierza do zaspokojenia przedawnionego roszczenie, tym bardziej więc akceptuje jego istnienie, wyraża wolę wywiązania się z własnego obowiązku spełnienia takiego świadczenia, świadomie rezygnuje tym samym z możliwości uchylenia się od jego zaspokojenia przez podniesienie zarzutu przedawnienia.”18

Ponadto, po rozważeniu interesów stron względy słuszności uzasadniają stwierdzenie, że w niniejszej sprawie ma miejsce wyjątkowy przypadek, uzasadniający nieuwzględnienie upływu terminu przedawnienia (art. 117 ¹ § 1 k.c.). W przeciwnym wypadku doszłoby bowiem do sytuacji, w której strona pozwana odzyskałaby od powoda wszystkie spełnione świadczenia, natomiast powód nie odzyskałby od strony pozwanej żadnych świadczeń. Tak daleko idąca dysproporcja nie znajduje uzasadnienia nawet jeśli wziąć pod uwagę, że strona pozwana jest konsumentem, a powód jest bankiem, który stosował w umowie niedozwolone postanowienia umowne. Do tożsamego wniosku prowadzi rozważenie okoliczności wskazanych w art. 117 ¹ § 2 k.c., a mianowicie faktu, że termin przedawnienia roszczenia powoda wynosi zaledwie 3 lata w zestawieniu z 10-letnim terminem przedawnienia roszczenia strony pozwanej, a tym bardziej z 30-letnim okresem, na który została zawarta umowa kredytu (art. 117 ¹ § 2 pkt 1 k.c.), faktu, że powód wystąpił z pozwem w krótkim czasie po ewentualnym upływie terminu przedawnienia (art. 117 ¹ § 2 pkt 2 k.c.) oraz faktu, że opóźnienie we wniesieniu pozwu przez powoda wynikało z tego, że od 2018 roku toczy się postępowanie sądowe dotyczące stwierdzenia, czy umowa kredytu jest nieważna, w toku tego postępowania kredytobiorca nigdy nie podnosił, że nie zamierza zwrócić kapitału kredytu i uznaje roszczenie banku z tego tytułu za przedawnione, natomiast deklarował, że jest świadoma skutków stwierdzenia nieważności i godzi się na nie - czego logiczną konsekwencją musiało być zatem zaakceptowanie faktu, że kredytobiorca powinien zwrócić bankowi równowartość kapitału kredytu.

Zarzut potrącenia.

Zarzut potrącenia podniesiony przez stronę pozwaną okazał się skuteczny. Oświadczenie o potrąceniu złożone przez stronę pozwaną spełnia wymogi z art. 498-499 k.c., zaś zarzut potrącenia został złożony zgodnie z art. 203 ¹ § 1 pkt 1 k.p.c.

Zarzut potrącenia został zgłoszony w piśmie procesowym przy wdaniu się w spór co do istoty sprawy, tj. w odpowiedzi na pozew, która nie zawierała żadnych braków formalnych.

Podstawą zarzutu potrącenia jest wierzytelność strony pozwanej z tego samego stosunku prawnego co wierzytelność dochodzona przez powoda (art. 203 ¹ § 1 pkt 1 k.p.c.). Mianowicie obie wierzytelności obejmują roszczenia o zwrot świadczeń nienależnych spełnionych w wykonaniu tej samej nieważnej umowy kredytu. Jest przy tym oczywiste, że nieważność umowy oznacza, że każdej ze stron przysługują osobne wierzytelności o zapłatę, jednak nie oznacza to, że wynikają one z innych stosunków prawnych – w obu wypadkach są to wierzytelności o zwrot świadczeń nienależnych spełnionych w wykonaniu tej samej nieważnej umowy. Odmienna interpretacja oznaczałaby, że niemożliwe jest zgłoszenie zarzutu potrącenia wierzytelności o zwrot świadczenia nienależnego, co prowadziłoby do zupełnie nieracjonalnych rezultatów. Wobec tego konieczne jest przyjęcie wykładni funkcjonalnej i systemowej (uwzgledniającej, że zgodnie z art. 498 § 1 k.c., gdy dwie osoby są jednocześnie względem siebie dłużnikami i wierzycielami, każda z nich może potrącić swoją wierzytelność z wierzytelności drugiej strony) przepisu art. 203 ¹ § 1 pkt 1 k.p.c., uwzględniającej możliwość przedstawienia do potrącenia wierzytelności z tytułu świadczenia nienależnego spełnionego w wykonaniu tej samej nieważnej umowy.

Obie strony były wobec siebie dłużnikami i wierzycielami, obie wierzytelności miały charakter pieniężny, wierzytelność strony pozwanej była wymagalna i zaskarżalna (art. 498 § 1 k.c.), a ponadto strona pozwana udowodniła, że złożyła wobec powoda oświadczenie o potrąceniu (art. 499 k.c.), które doszło do niego w taki sposób, że mógł zapoznać się z jego treścią (art. 61 § 1 k.c.). Dla skuteczności podniesienia zarzutu potrącenia na podstawie art. 203 ¹ k.p.c. i odbioru takiego oświadczenia wystarczające jest pełnomocnictwo procesowe19.

Roszczenie o zwrot świadczenia nienależnego stanowi roszczenie bezterminowe20, a zatem staje się wymagalne po wezwaniu do zapłaty (art. 455 k.c.). Natomiast wierzytelność jest wymagalna w rozumieniu art. 498 § 1 k.c. w terminie wynikającym z art. 455 k.c.21 Powód zarzucił, że wierzytelność pozwanej przedstawiona do potrącenia była niewymagalna w dacie złożenia oświadczenia o potrąceniu. Należy tutaj jednak zauważyć, że o skuteczności oświadczenia o potrąceniu decyduje nie data złożenia oświadczenia o potrąceniu, lecz data , kiedy oświadczenie to doszło do adresata w taki sposób, że mógł zapoznać się z jego treścią. Oświadczenie pozwanej o potrąceniu zostało pierwszy raz doręczone powodowi w dniu 8.09.2020 r. i wówczas faktycznie cała wierzytelność przedstawiona do potrącenia nie była jeszcze wymagalna, skoro w pozwie z dnia 26.09.2018 r pozwana domagała się od banku jedynie kwoty 217.559,42 zł, a zatem potrącenie mogło być skuteczne jedynie do tej wysokości. Niemniej jednak, jak pełnomocnik powoda wskazał w piśmie procesowym z dnia 23.05.2024 r. (k. 98v), pismo z modyfikacją powództwa o zasądzenie od banku na rzecz M. S. kwoty 837.511,11 zł w sprawie o sygn. akt II C 922/18 zostało doręczone bankowi w dniu 2.10.2023 r. Tym samym wierzytelność pozwanej w kwocie 837.511,11 zł stała się wymagalna po 14 dniach od powyższej daty, czyli w dniu 17.10.2023 r. Natomiast odpowiedź na pozew w niniejszej sprawie, w której został zgłoszony zarzut potrącenia (k. 69v) został nadany w dniu 19.10.2023 r. (k. 83). Odpis odpowiedzi na pozew mógł zatem zostać doręczony pełnomocnikowi powoda najwcześniej w dniu 20.10.2023 r., a zatem już w czasie, kiedy wierzytelność pozwanej była wymagalna. Co więcej, wraz z odpowiedzią na pozew został powodowi doręczony ponownie odpis oświadczenia pozwanej o potrąceniu z dnia 4.09.2020 r., który stanowił załącznik do odpowiedzi na pozew (k. 77-78). Nawet gdyby zatem uznać, że doręczenie powodowi tego oświadczenia w 2020 r. nie wywołało skutków prawnych, to jednak ponowne doręczenie tego świadczenia powodowi w październiku 2023 r. wywołało skutek w postaci potrącenia wzajemnych wierzytelności stron.

Oświadczenie strony pozwanej było skuteczne co do potrącenia jej wierzytelności w kwocie 837.511,11 zł z wierzytelnością powoda w kwocie 506.358,45 zł. Oświadczenie o potrąceniu spowodowało wzajemne umorzenie wierzytelności do wysokości wierzytelności niższej (art. 498 § 2 k.c.), czyli wierzytelności w kwocie 506.358,45 zł. W związku z tym wierzytelność powoda wygasła w całości i wobec tego powództwo zostało oddalone.

Koszty procesu.

Stosownie do wyniku postępowania, strona powodowa została na podstawie art. 98 § 1 i 3 k.p.c. obciążona całymi kosztami procesu obejmującymi kwotę 10.800 zł tytułem kosztów zastępstwa prawnego w stawce wynikającej z § 2 pkt 7 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie.

1 Por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 28.04.2022 r., III CZP 40/22.

2 Por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 9.02.2012 r., V ACa 96/12.

3 Por.:

- wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22.01.2016 r., I CSK 1049/14,

- wyrok Sądu Najwyższego z dnia 1.03.2017 r., IV CSK 285/16,

- wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24.10.2018 r., II CSK 632/17,

- wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13.12.2018 r., V CSK 559/17,

- wyrok Sądu Najwyższego z dnia 27.02.2019 r., II CSK 19/18,

- wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4.04.2019 r., III CSK 159/17,

- wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9.05.2019 r., I CSK 242/18,

- wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29.10.2019 r., IV CSK 309/18,

- wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11.12.2019 r., V CSK 382/18,

- wyrok Sądu Najwyższego z dnia 30.09.2020 r., I CSK 556/18.

4 Por. wyrok Sądu Okręgowego w Warszawie - Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów z dnia 14.12.2010 r. XVII AmC 426/09.

5 Por. wyrok Trybunału Sprawiedliwości z dnia 21.09.2023 r., C-139/22, (...), pkt 52-57.

6 por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26.05.2022 r., II CSKP 650/22,

7 Por. uchwała składu 7 sędziów Sądu Najwyższego z dnia 20.06.2018 r., III CZP 29/17.

8 Por.:

- wyrok Trybunału Sprawiedliwości z dnia 3.10.2019 r., C-290/18, D., pkt 62,

- wyrok Trybunału Sprawiedliwości z dnia 29.04.2021 r., C-19/20, Bank (...), pkt 67-70.

9 Por. wyrok Trybunału Sprawiedliwości z dnia 8.09.2022 r., C-80/21 – C-82/21, (...), pkt 78.

10 Por. wyrok Trybunału Sprawiedliwości z dnia 8.09.2022 r., C-80/21 - C-82/21, (...), pkt 76.

11 Por. uchwała pełnego składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 25.04.2024 r., III CZP 25/22.

12 Por.:

- wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4.04.2019 r., III CSK 159/17,

- wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9.05.2019 r., I CSK 242/18,

- wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11.12.2019 r., V CSK 382/18.

13 Por. uchwała pełnego składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 25.04.2024 r., III CZP 25/22.

14 Por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11.12.2019 r., V CSK 382/18.

15 Por.:

- wyrok Sądu Najwyższego z dnia 3.04.1998 r., III CKN 436/97

- wyrok Sądu Najwyższego z dnia 28.04.2004 r., V CK 461/03.

16 Por. uchwała pełnego składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 25.04.2024 r., III CZP 25/22.

17 Por.:

- uchwała Sądu Najwyższego z dnia 13.05.2022 r., III CZP 46/22,

- postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 25.10.2023 r., III CZP 27/23,

- postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 31.10.2023 r., III CZP 121/22,

- wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12.12.2023 r., II CSKP 1917/22,

- wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9.04.2024 r., II CSKP 851/23.

18 Por.:

- wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 10.09.2014 r., I ACa 1720/13,

- postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 11.05.2022 r., I CSK 542/22,

- K. Osajda (red. serii), W. Borysiak (red. tomu), Kodeks cywilny. Komentarz. Wyd. 32, Warszawa 2024, komentarz do art. 117 k.c., pkt 39.

19 Por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 2.07.2024 r., III CZP 2/24.

20 Por.:

- wyrok Sądu Najwyższego z dnia 3.04.1998 r., III CKN 436/97

- wyrok Sądu Najwyższego z dnia 28.04.2004 r., V CK 461/03.

21 Por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 5.11.2014 r. III CZP 76/14.